در باره سرویس دهی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران

ابتدا باید عرض کنم کتابخانه های دانشگاه، و از جمله کتابخانه مرکزی، زیر مجموعه معاونت پژوهشی دانشگاه است. مسؤولیت معاونت پژوهشی هم طی دو سال و نیم گذشته، بر عهده جناب دکتر رحیمیان بوده که تقریبا در سی سال گذشته، مسوولیت هایی از ریاست دانشگاه تا معاونت داشته اند. بنده هم  از آبان ماه سال ۹۶ تاکنون که میانه اردیبهشت سال ۹۷ هستیم، زیر نظر ایشان، به کار در کتابخانه مرکزی مشغول هستم.
نکته دیگر این که کتابخانه مرکزی، یکی از کتابخانه های دانشگاه است که تعداد آنها به یک معنا نزدیک به ۳۵ و به معنای دیگر، یعنی با محاسبه کتابخانه های کوچک گروههای آموزشی، بالای ۶۰ مورد است. این کتابخانه ها، زیر نظر کتابخانه مرکزی نیستند اما یک شورای هماهنگی وجود دارد که برخی از امور در آنجا مورد مشورت قرار می گیرد.
در باره اطلاعات مربوط به کتابخانه مرکزی، طی دو ماه گذشته، کتابی با عنوان «کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، گذشته و حال» توسط کتابخانه منتشر شده که در باره تاریخچه، ساختار و محتوای آن اطلاعات لازم آمده است.
و اما کارهایی که بنده در این مدت انجام داده ام:
۱٫ نخستین اقدام، تلاش و تصمیم قاطع برای جایگزین کردن نرم افزار پارس آذرخش بجای اراکل است که یک برنامه ابتدایی و قدیمی و در واقع دارای امکانات عادی فقط برای سرچ کتاب است. می دانیم سالهاست کتابخانه های بزرگ و حتی کوچکِ کشور، نرم افزارهای جدیدی دارند، اما مع الاسف کتابخانه دانشگاه تهران، به دلایلی چند، از این امتیاز برخوردار نبوده است. طی این ماهها، با جدیتی که دکتر هاشمی رئیس انفورماتیک دانشگاه تهران و همکارانشان داشتند، برنامه جدید مستقر شده، اطلاعات کتابهای کتابخانه مرکزی، کانورت شد، و قرار است اطلاعات کتابشناختی موجود، تا پایان تابستان، تمام ۶۲ کتابخانه دانشگاه تهران، اعم از مرکزی، کتابخانه های دانشکده ها، و گروه ها، در برنامه جدید قرار گیرد. یقین دارم برای کتابخانه ای مانند مرکزی این موفقیت بزرگی است و امیدوارم به زودی کار تمام شود.
۲٫ یکی از بهترین مجموعه های دانشگاه تهران دارایی خطی آن بالغ بر شانزده هزار نسخه خطی است که بسیار مهم اند و شمار فراوانی پژوهشگر به آن نیازمند هستند. بر اساس مصوبات هیئت رئیسه دانشگاه، این نسخه ها در مقابل پرداخت مختصری می تواند در اختیار مشتریان قرار گیرد. در گذشته، به دلیل مشکلات فنی، نسخه ها از روی سی دی های موجود در کتابخانه رایت می شدند و به همین دلیل زمان بر بودند. اکنون، این تصاویر، روی سروری گذاشته شده، و به محض درخواست متقاضی، تقدیم می شود. مبلغی هم که بابت آن گرفته می شد، بسیار کاهش یافته است. در حال حاضر، حداکثر یک روز نسخه به دست کاربر می رسد. مع الاسف این کار که از طریق تلگرام صورت می گرفت، اکنون با تعطیلی آن، با مشکل روبرو شده و امیدوارم راههای دیگری برای ارسال آن بیابیم.
۳٫ بررسی های اولیه نشان داد که در کتابخانه مرکزی، هزاران کتاب نفیس و غیر نفیس، فهرست نویسی نشده است. طی این مدت تلاش جدی برای ورود اطلاعات هزاران کتاب نفیس و عادی صورت گرفته و در یک قلم، در سه ماهه پایان سال گذشته، بیش از دو هزار کتاب نفیس که همه در تالار نفیس هستند، فهرست نویسی شده است. در باره کتابهای درسی هم همین روش در پیش گرفته شده و بسرعت در حال ورود اطلاعات است. این مشکل در غالب کتابخانه های دانشکده ها نیز وجود دارد که باید به حال آنها فکری کرد. در مواردی فهرست نشده ها، بیش از دهها هزار کتاب است. مسلما این نقطه ضعف مهمی است که کتابخانه ای مانند کتابخانه مرکزی، هزاران کتاب مهم داشته باشد که فهرست نویسی نشده باشد. به هر قیمتی باشد، باید این مشکل را حل کنیم و این همراهی همه دوستان و همکاران را می طلبد.
۴٫ چهارم، یکی از بیشترین مشکلات کتابخانه مرکزی، کمبود سالن برای مطالعه دانشجویان است. برای حل نسبی این مشکل، یکی از اقدامات این مدت، تبدیل یک سالن که پیش از این برای مراجعان نسخ خطی بود، به سالن مطالعه عمومی است که طی این روزهای آینده رسما کارش را آغاز خواهد کرد و بیش از هفتاد نفر می توانند از فضای آن استفاده کنند. طبعا کتابهای خطی در یکی از مخازن طبقات بالاست، و این سالن، صرفا برای مراجعین بود که حالا تبدیل به سالن عمومی شده است.
۵٫ اقدام دیگر افزودن روز جمعه برای مطالعه دانشجویان که سابقا در برنامه نبوده است. می دانیم که جمعه ها، در شش ماه نخست سال، در دانشگاه تهران، نماز جمعه برگزار می شود و بنابرین رفت و آمد دانشجویان و استفاده از کتابخانه ناممکن است. طبق برنامه جدید، کتابخانه، از ساعت ۲ بعد از تا ۱۰ شب، فعال خواهد بود. این برنامه از ابتدای سال جاری آغاز شده است. طبعا پس از انتقال نماز جمعه به مصلی، در شش ماهه دوم سال، امکان سرویس دهی از صبح خواهد بود.
۶٫ ششم، آغاز سیاست استفاده از نیروی دانشجویی که سابقا هم بوده و اکنون افزایش چشمگیری یافته است. بیشتر این کار در بخش فهرست نویسی و بخش مرمت است. طبعا دنبال توسعه آن هستیم و در این زمینه، با جدیت، کار خواهیم کرد. بیش از آن که این دانشجویان برای ما کار بکنند، در فکر، ایجاد زمینه ای برای فعالیت بیشتر آنها و ورودشان به فعالیت های شغلی و کارآموزی است.
۷٫ مع الاسف سال گذشته، هیچ مبلغی برای خرید کتاب در بودجه جاری دیده نشده یا اگر شده بود، پولی به کتابخانه نرسیده است. به گفته بخش فراهم آوری، سالهاست که خریدها بسیار اندک، و با تأسف باید گفت، از سال ۹۱ به این طرف، همزمان با مشکلات ارزی، خرید کتاب از نمایشگاه بین المللی رسما تعطیل و متوقف شده است. در شش ماه گذشته با مجوزهایی که گرفته شد، از بودجه های دیگر، برای خرید کتاب استفاده شد. دو کتابخانه مهم، با راهنمایی دوستان به کتابخانه مرکزی اهدا شد، و اکنون و این روزها که نمایشگاه کتاب برپاست، دوستان کتابخانه بشدت مشغول خرید کتاب از بخش های مختلف نمایشگاه، خارجی و داخلی هستند، و امیدواریم بتوانیم نزدیک به یک صد میلیون تومان، کتاب برای کتابخانه، خرید کنیم.
۸٫ طی این مدت، در طبقه همکف کتابخانه، چندین نمایشگاه برگزار شده و تقریبا هیچ روزی را بدون نمایشگاه نگذارنده ایم. چهار نمایشگاه اصلی ما، نمایشگاه مطبوعات قدیمی، نمایشگاه عکسهای قدیمی، نمایشگاه کتابهای درسی، و نمایشگاهی از پایان نامه های قدیمی بوده است. در کنار این نمایشگاه ها، اغلب، یک جلسه دوساعته با چند سخنرانی داشته ایم.
۹٫ مخزن خطی و اسناد طبقه چهارم کتابخانه است، و سالنی در میان آنهاست که بدون استفاده مانده بود. با همت همکاران، این سالن را به یک نمایشگاه کوچک برای نگهداری اشیاءی که در خود کتابخانه در حوزه کتاب و و صحافی و نوشت افزار و مدیا بود، تبدیل کردیم. در حال حاضر، مجموعه ای دیدنی فراهم آمده که به تدریج آن را در برنامه بازدید کنندگان قرار خواهیم داد.
۱۰٫ یکی از مهم ترین و بهترین اقدامات انجام شده در این مدت، ارائه متن کامل پایان نامه به متقاضیان، به شرط این که دو سال از دفاع آنها گذشته باشد، بوده است. بدین ترتیب دانشگاه تهران، تنها دانشگاهی است که این کار را انجام می دهد، و مراکز دانشگاهی دیگر، همه محدودیت هایی از لحاظ صفحات یا فقط اجازه مطالعه روی مونیتور را دارند. این قدم بسیار بزرگی بود که با تکیه به مصوبه هیئت رئیس انجام شد. ما باید در اولین فرصت متن کامل پایان نامه ها را به ایرانداک بدهیم تا امکان اجرای همانند جویی فراهم آید. این کار مستلزم تصمیم معاونت پژوهشی است و کتابخانه در این باره، آمادگی کامل دارد.
۱۱٫ برگزاری مجلسی مفصل به عنوان بزرگداشت مرحوم ایرج افشار، که قریب پانزده سال ریاست کتابخانه مرکزی را بر عهده داشت، یکی از کارهای افتخارآمیز کتابخانه در این مدت است. به همین مناسبت، کتابی هم در تاریخ کتابخانه مرکزی به همت دو تن از همکاران نوشته و منتشر شد. این نخستین بار است که کتاب جامعی در باره کتابخانه منتشر می شود. هدف از نشر کتاب این بود که کتابخانه بتواند موجودیت و سرمایه خود را بیش از پیش به مخاطبان بشناساند.
۱۲٫ اقدام دیگر توسعه کانال تلگرامی کتابخانه بود که روزی که بنده آمدم، ۱۶۰۰ عضو داشت و اکنون در آستانه فیلتر شدن آن بیش از ۵۵۰۰ عضو دارد. این کانال، نقش مهمی در انتقال اخبار، برنامه ها، و مراسم کتابخانه را داشت که فعلا از فعالیت باز مانده است. طبعا از این پس باید از پیام رسان های جدید استفاده کرد. وبسایت کتابخانه، مانند گذشته نسبتا فعال است.
۱۳٫ این که کتابخانه، به عنوان مهم ترین مرکز برای حفظ محتوای علمی دانشگاه، فاقد یک سرور جهت حفظ اطلاعات و داده های موجود بود، یک مشکل جدی بود. در حال حاضر و بنا به وظیفه ما، این اطلاعات در سرورهای مرکز انفورماتیک دانشگاه نگهداری می شود، اما کتابخانه می بایست، برای سرعت بخشیدن به کارهای خود در جهت سامان دهی محتوا و توسعه آن، سروری قابل توسعه تدارک می دید و از انفورماتیک، به عنوان یک دیتا سنتر استفاده می کرد. در این زمینه، سرور نسبتا قوی تهیه شده و اطلاعات موجود در حال انتقال به آن است. با انتقال این معلومات در این سرور، امکان نصب برنامه های جدی برای ارائه آنها و در واقع ایجاد یک کتابخانه دیجیتال خواهیم داشت.
همه ما می دانیم که یک کتابخانه مانند کتابخانه مرکزی که روزانه تا هزار و در ایام خاص امتحانات تا دو برابر آن مراجعه کننده دارد، نیاز به کار فراوانی دارد. در این زمینه همکاران بنده با نظم خاص، به انجام این وظیفه مشغول بوده و اجازه بروز مشکلی را نمی دهند. در واقع، انجام کارهای روزانه، با همه سختی های آن، با کمک همکاران، در حال انجام است.
و اما در چند زمینه هم اصلا موفق نبودیم.
نخست بحث اطفاء حریق است که گرچه در این مدت کارهای مقدماتی آن برای ارزیابی و برنامه آن انجام شده اما متاسفانه هنوز دانشگاه اقدام جدی در این زمینه نکرده و بودجه ای که گفته می شد سال گذشته برای این کار گذاشته شده، به دلیل تعلل برخی از مسوولان دانشگاه، و تأخیر در بررسی های اولیه کار، از دست رفت. امیدواریم این مشکل مورد توجه قرار گیرد و به زودی، کاری صورت گیرد. خطر بسیار نزدیک و تهدید کننده بوده و نیاز به توجه ویژه دارد. این برای چندمین بار است که بنده هم به طور رسمی و هم غیر رسمی این مسأله را ابراز کرده، و عاجزانه برای حل آن، نامه نوشته یا در جلسات گفته ام.
نکته دیگر، به نتیجه نرسیدن ایجاد یک کافی شاب در کتابخانه است که اقدامی مورد نیاز و ضروری است. در تمام این شش ماه بنده و همکاران دنبال آن بوده ایم، اما گویا اراده ای در دانشگاه برای انجام این کار وجود ندارد، یا بهتر است بگوییم بوروکراسی موجود مانع از انجام سریع این اقدام است.
نکته دیگر مشکلات مالی است که البته برای دانشگاه جنبه عمومی دارد، اما کتابخانه به عنوان مرکزی که نمی تواند درآمد مهمی داشته باشد، این مشکل را بیشتر حس می کند. جالب است بدانیم که برای سال جاری، فقط ۶۰ میلیون برای خرید کتاب به طور رسمی در اختیار ما قرار گرفته و ممکن است این رقم حداکثر تا ۸۰ میلیون برسد.ما شرمنده کسانی هستیم که باید به خاطر گرفتن تصویر یک کتاب، نسخه یا نشریه، پول پرداخت کنند و ما از آن برای هزینه های جاری و گاه خرید کتاب استفاد کنیم. مع الاسف مشکل مالی، همچنان برای کتابخانه وجود دارد. بماند که سالهاست کتابخانه پولی برای خرید نسخه های خطی نداشته است. این در حالی است که در گذشته، در این زمینه، سرمایه گزاری بسیار خوبی شده است.
و آخرین نکته این که، دوستان زیادی برای آمدن بنده در کتابخانه مرکزی اظهار لطف کرده، و همزمان از بنده می خواهند که اقداماتی مانند آنچه در کتابخانه مجلس داشتم، در کتابخانه مرکزی داشته باشم. باید عرض کنم، در اینجا، یک مسأله، نظام اداری و وابستگی بخش مهمی از تصمیمات جاری به بخش های دیگر و مدیریت های بالادستی است. بنابرین شما اختیار لازم را ندارید. مشکل دیگر، عدم امکانات مالی است که مصداق همان مسأله نزدن توپ برای ورود امیر است که فرمانده گفت باروت نبود! بیفزایم که نبود برخی از امکانات فنی و نیروهای کارآمد و کار بلد مشکل دیگری است که وجود دارد. در عین حال، بنده از پشتیبانی و حمایت دانشگاه از جمله ریاست محترم و معاونت پژوهشی برخوردار بوده، با سپاس از آنان، و نیز تشکر فعالیت شماری از کارکنان فعال کتابخانه امیدوارم، قدم های بیشتری برای تقویت کتابخانه مرکزی و فراهم کردن شرایط مناسب تر در آن، برداریم.
و بعد التحریر این که، کتابخانه نیازمند حمایت های مختلف مالی و معنوی است. در درجه اول خیّرینی که بتوانند با کمک مالی، بخشی از تجهیزات کتابخانه را فراهم کنند. تهیه اسکنرهای مناسب، میز و صندلیهای خوب، قفسه های و نیز تجهیزاتی برای بخش مرمت و صحافی، و نیز تدارک هواسازهای مناسب برای بخش هایی که نسخ خطی و اسناد در آنها نگه داری می شود، تنها بخشی از این موارد است. از نظر معنوی، نیازمند وقف کتاب و کتابخانه های مناسب بوده و پذیرای تمامی کتابهایی هستیم که به این کتابخانه واگذار شود. بدون حمایت های بیرون دانشگاه، کتابخانه نمی تواند به وظایف جاری خود و نیز اهداف توسعه ای، عمل کرده و دسترسی پیدا کند.
۱۵ / اردیبهشت ۱۳۹۷