کلاه فرنگی های فارس عمارت هایی پر از رازهای تاریخی

کلاه فرنگی ها در واقع ردپای معماران دوران زندیه و قاجار در ایران به ویژه در استان فارس است؛ساختمان های تزئینی شاهانه ای که معمولا وسط باغ ها ساخته می شدند و معماری آنها نیمی ایرانی، نیمی اروپایی بود. هرچند که این بناها محدود به دوره قاجار نبودند و سابقه تاریخی قدیمی تری دارند اما بیشترین کلاه فرنگی های کشور یادگار قاجاری ها است به طوری که این سازه های تاریخی را می توان در شهرهای اراک،شیراز، قزوین ، رشت ،بندر عباس ،تهران و… دید. در منابع آمده است عمارت کلاهفرنگی به نوع خاصی از معماری گفته میشود که ممکن است در اشکال مختلف ساخته شود. ساختماني سبک و گاه تزیینی در وسط باغ، پارک، یا تفریحگاهها که برای کارهای تفریحی یا سرپناه از آن استفاده میشود.
اتاقی معمولاً گرد (شش لوزی یا هشت گوش ) که گرداگرد آن دارای درها یا پنجره هایی به سوی فضای آزاد است و سقف آن از هر سو دارای سایبانی پیش آمده مي باشد.
در استان فارس این بناهای تاریخی را می توان در شهرهای شیراز ،آباده و سورمق دید.
به طور ی که دو عمارت کلاه فرنگی در باغ های نظر و جهان نما در شیراز متعلق به دوره زندیه و عمارت باغ دلگشا نیز قاجاری است ، قدمت کلاه فرنگی های شهرهای آباده و سورمق نیز به دوره قاجار برمی گردد.
بنابراین گزارش شاید کلاه فرنگی های باغ نظر و جهان نما به دلیل قدمتی که دارند از مهم ترین بناهای تاریخی در شیراز باشند که حتی با وجود تغییر کاربری همچنان مورد بی مهری قرار گرفته اند و باید در بسته سفرگردشگران خارجی قرار گیرند. اما متاسفانه اکثر تورهای ورودی به شیراز این دو اثر تاریخی را در برنامه بازدید ندارند و بنا بر اظهار نظر برخی از راهنمایان گردشگری چنانچه گردشگران تقاضای دیدن این بنا ها را داشته باشند و اصرار کنند با تغییر برنامه و حذف بناها و جاذبه های دیگر مي توانند بازدید از این آثار را در برنامه سفرشان داشته باشند و یا ممکن است گردشگران از گروه خارج شده و خود به دیدن چنین عمارت هایی بروند. عمارت کلاه فرنگی باغ جهان نما به شکل هشت ضلعی دیده میشود. این عمارت دارای 4 شاهنشین در چهار گوشه بنا میباشد و میان شاهنشینها، اتاقهای دو طبقه قرار دارند. این عمارت دارای نمای آجری است و در گذشته پنجرههای چوبی داشته است در داخل عمارت یک حوض از سنگ مرمر یکپارچه نیز وجود دارد. عمارت باغ جهان نما که از دوره کریم خان تا به حال سالم و مستحکم برجای مانده از نظر ظاهر تقریبا مشابه عمارت کلاه فرنگی باغ نظر است.
نمای عمارت کلاه فرنگی باغ جهان نما از آجر است. این عمارت فاقد کاشیکاری و نقاشی است و چنانچه پیشتر نیز تزییناتی داشته از بین رفته و چیزی برجای نمانده است.همچنین عمارت کلاه فرنگی موزه پارس در میان باغ زیبایی به نام باغ نظر بنا شده است.
باغ نظر، باغ موزه پارس، باغ شاهزاده، عمارت کلاه فرنگی، آرامگاه وکیل، عمارت چهارفصل یا باغ حکومتی نامهای دیگر این ابنیه تاریخی دوره زندیه شهر شیراز است.
در زمان حکومت زندیه، این عمارت باشکوه محل پذیرایی میهمانان و سفیران خارجی و مراسم رسمی و اعیاد مختلف بوده است.
این عمارت که از آثار دوره کریمخان زند است، به صورت هشت ضلعی ساخته شده و بوسیله ازاره های سنگی یکپارچه و تزیینات کاشی کاری با نقوش اسلیمی، گل و مرغ، مناظر شکارگاه و صحنههای الهام گرفته از قصهها و داستانهای قدیمی تزیین شده است. داخل بنا شامل یک تالار مرکزی گنبددار و چهار شاه نشین جانبی است که در حد فاصل آنها یک اتاق قرار دارد.
خارج بنا نیز دارای تزیینات کاشیکاری و داخلش نقاشیها و مقرنسکاریهایی دارد. داخل عمارت حوضی از مرمر و چهار شاهنشین و اتاقهایی در چهارگوشه قراردارد.
فضاهای درونی بنا شامل یک بخش مرکزی و چهار شاه نشین جانبی است و یک آب نمای یک پارچه از سنگ مرمر در کف فضا، طراوت فضای داخلی را موجب گردیده است. در بالای عمارت اسپرها و لچکیهای کاشیکاری شده بنا را مزین کرده اند، این نگارهها به قرینه در چهار ضلع منظره شکارگاه و روایت بر تخت نشستن حضرت سلیمان را نشان می دهد.چهار آب نما در چهار سوی ساختمان وجود داشته که آب نمای شمالی آن در مسیر خیابان زند قرار گرفته و تخریب شده است.
داخل بنا شامل یک تالار، مرکزی گنبددار و چهار شاهنشین جانبی است که حد فاصل آنها یک اتاق قرار دارد. در وسط تالار حوض مرمرینی وجود دارد که نقطه مرکزی آن است .سطوح داخلی عمارت شامل طاق ها، میان طاق ها، مقرنسکاریها و طاقچهها است که تمامی نقوش داخل عمارت مشتمل بر طرح های اسلیمی و گل و مرغ می باشد و در میان تالار یک حوض یکپارچه از سنگ مرمر قرار دارد.
در این رابطه امیر حسین حکمت نیا، مدرس و فعال حوزه گردشگری فارس بر لزوم معرفی دقیق چنین آثاری تاکید کرد و به خبرنگار ما گفت: عمارت هاي كلاه فرنگي از آثار بسيار زيبا با معماري خاص در استان فارس به ويژه در شهر شيراز است كه كهن ترين آن ها قدمت 250 ساله دارد.
به گفته وي، در واقع ساخت اين نوع بنا برگرفته از معماري سده هاي قبل است به طوري كه مي توان قدمت چنين عمارت هايي در ايران را به قرن 8 هجري قمري نسبت داد.حكمت نيا با بيان اين كه كريم خان زند در باغ نظر و باغ جهان نما روي كوشك بنا مي كند كه كاربري تشريفاتي داشته است افزود: اين كوشك ها در واقع بناهايي 8 ضلعي بودند كه به تبعيت از عمارت تاريخي 8 بهشت در اصفهان در شيراز ساخته شدند.
اين مدرس دانشگاه اضافه كرد: در اين دوره تاريخي عمارت هاي متعددي در شيراز ساخته شد كه كلاه فرنگي نيز جزئي از آثار محور زنديه محسوب مي شود كه متاسفانه كمتر مورد توجه گردشگران قرار گرفته اند.
وي در ادامه افزود: يكي از ويژگي هاي اين عمارتها وجود پنجره هاي بزرگ و رو به باغ است به طوري كه در چهار طرف اين عمارت حوض هاي بزرگي ديده مي شود كه زيربناي عمارت را دو چندان كرده است، حال بگذريم از وجود مقرنس هاي گنبد شاه نشين ها و حوض وسط بنا كه جلوه اي خاصي به اين آثار داده است.
اين مسئول حوزه گردشگري فارس در ادامه در خصوص نام اين بناهاي تاريخي نيز گفت: كلاه فرنگي در واقع يك اصطلاح در معماري است، هر چند كه كلاه اروپاييان در دوره هاي مختلف تاريخي 8 ترك بوده است.حكمت نيا در ادامه افزود: عمارت كلاه فرنگي در باغ نظر (موزه پارس) در دوره زنديه محلي براي حضور سفراي خارجي بوده است و پس از مرگ كريم خان نيز به آرامگاه وي مبدل شد اما اين بنا در پهلوي به سربازخانه تغيير كاربري پيدا كرد و در سال 1315 نيز به نخستين موزه خارج از پايتخت تبديل گشت.
وي در خصوص عمارت كلاه فرنگي و باغ جهاننما نيز گفت: در واقع جهان نما يكي از باغ هاي تاريخي شيراز است كه بنابر اسناد تاريخي موجود در قرن 8 هجري قمري نيز باغي آباد بوده و كريم خان زند حدود 250 سال قبل عمارت هشت ضلعي در وسط آن بنا ميكند و با توجه به اين كه از مركز شهر دور بوده است به محل گذران اوقات فراغت وكيل الرعايا تبديل ميشود.
حكمت نيا ادامه داد: اين عمارت ها به رغم قدمت و پيشينه تاريخي كه دارند در حال حاضر همچنان پابرجا هستند.داستان ها و اتفاقات مهم تاريخي كه در اين بناها رخ داده است براي گردشگران جذاب مي باشد، از اين رو جا دارد كه گردشگران داخلي و خارجي كه به شيراز سفر مي كنند، از اين بناها ديدن كنند و با اين آثار بيشتر آشنا شوند.

46