تحولات درانتظار امت عربی

این اعتقاد و باور تاریخی که خاورمیانه سرزمین پدیده های نادر و به قول عرب ها “ساحره”است باور چندان بی ربطی نیست. در هرگوشه خاورمیانه و آفریقای عربی،از رباط و کازبلانکا گرفته تا قاهره و دمشق و بغداد،نا خودآگاه،خواسته و ناخواسته اتفاق و پدیده یی جذاب و نه الزاما خوشایند را می توان یافت و سرگرم آن شد.زمانی بغداد حسن البکر،روزگاری ناصرو قذافی زیاده گو و حراف،زمانی حافظ اسد دمشقی و روزگاری ملک فیصل و شاه فهد. اینک نیز ملک سلمان و فرزندش محمد که همه را مشغول خود کرده اند. در خاورمیانه سرگرمی های شرورانه کم نیست.مضحک است،اماخاورمیانه برای من بی شباهت به داستان های ایندیانا جونز نیست.با این تفاوت که اگر بخشی از داستان های ایندیانا جونز را باور داشته باشیم ،اما نمی توانیم همه قصه های خاورمیانه عربی را قبول کنیم.مثلا داستان “صندوقچه گمشده” تا حدی قابل قبول به نظر می رسد. اما داستان گروگان گیری نخست وزیر یک کشور عرب در یک کشور دیگر عرب را نمی توان باور کرد!.یا با اندکی تسامح سناریو” جمجه های بلورین” را می توان باورکرد،اما سناریو مبارزه پرنس محمد بن سلمان با فساد و تباهی را نمی توان قبول کرد. باید قبول کنیم رهبران عربستان بیش از صداقتی که در مبارزه با فساد از خود بروز می دهند ،این شعور و درک ما وجامعه بین المللی ست که توسط آنها به بازی و سخره گرفته می شود. می خواهم باور کنم شاه سلمان و وارث او محمد و دوقلوی سیاسی اش عادل جبیر واقعا کمر به اصلاح سیستم فاسد کشوری بسته اند که در ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، دیر یا زود ما رابا چالش بی ثباتی روبرو خواهد کرد.اما زمانی که به قول رابرت فیسک در ایندیپندنت شاهد خرید یک قایق تفریحی به ارزش 500 میلیون دلار در فرانسه توسط محمد بن سلمان و یا خرید ملکی به ارزش 28 میلیون دلار در بریتانیا توسط پادشاه هستیم!حتما چند جای کار معیوب است.ایرادی ندارد!اگر تحولات مثبت عربستان را باور داریم ،چرا تخیلات ایندیانا جونز را قبول نکنیم!؟.
موضوع مبارزه با فساد به لحاظ سابقه و تاریخ مشابه آن در خاورمیانه، اتفاق جدیدی تلقی نمی شود.درخوانش تاریخی مواردی از این قبیل ،شاید بتوان به اقدامات آخرین پادشاه ایران محمد رضا پهلوی بین سال های 1976 تا 1978 اشاره کرد . اقداماتی نا متوازن و روبنایی که نتایج آن در نهایت دامان کل حکومت شاه تا فرو پاشی کامل را گرفت.بیشتر به این دلیل که اولا،مبارزه شاه با پدیده فساد فاقد اصالت و ارزش های اخلاقی مدرن و دمکراتیک در این حوزه بود. ثانیا، شاه مقابله با فساد را فارغ از عمق آن، صرفا در روبنا دنبال کرد. ثالثا، او قصد مقابله باپدیده فساد جدای از تاثیر آن بر ساختار قدرت و حاکمیت را داشت.همان زمان بسیاری از تحلیل گران امور ایران معتقد بودند که اقدامات شاه به این دلیل که نه عمیق است، نه فراگیر ونه حتی نافی شرایط ذاتی تولید ورشد فساد، نتیجه یی جز فروپاشی شرایط متصلب و شکننده رژیم به دنبال نخواهد داشت. بسیاری از اسناد سفارت آمریکا در تهران که بعدها انتشار یافت نیز به وضوح چنین دیدگاهی را تایید و نشان می دهند رژیم شاه در یک تناقض 3 وجهی آشکار میان مقابله با فساد اقتصادی ، ساختار سست و شکننده قدرت سیاسی و بقای رژیم سلطنتی، عملا به سوی یک فروپاشی تمام عیاردر حال حرکت است. تنها عنصر مهم، “مجهول زمانی” هر گونه تعیین وقت فروپاشی را با مشکل روبرو کرده بود. آیا عربستان در وضعیت مشابهی قرار دارد،شاید!. البته برخی تحلیل گران منطقه مانند حسین صادقی آخرین سفیر ایران در عربستان که دیپلمات بسیار کارکشته یی ست معتقدند مقایسه ایران و عربستان در گزینه های همگن تاریخی و استانداردهای بقا ، درست نیست . او معتقد است “دلیلی برای این مقایسه و نتایج مشابه وجود ندارد”.ممکن است دیدگاه هایی از این دست تا حدی منعکس کننده واقعیات پیش رو باشند. اما تحولات سیاسی معطوف به ذات اجتماع ، الزاما ابزاری مکانیکی با کارکردی تضمین شده نیستند که از مکانیزم درونی آنها نتیجه یی دلخواه و مورد انتظارعاید شود.بارزترین نمونه، تحولات بهار عربی ست  که طی 7 سال گذشته کرانه های عربی را درهم نوردید. هرچند نتایج قابل انتظار و دمکراتیکی از آن به بدنه جامعه عرب تزریق نشد، اما به وضوح نشان داد فرآیند هر گونه تغییر در ساختار جامعه عربی، صرف نظر ازمنشاء آن(مردم یا حاکمیت) بالقوه می تواند به یک فروپاشی تمام عیار تبدیل شود.در این میان سعودی هاالبته می توانند به اصلاحات ظاهری و پرهزینه شان ادامه دهند،اما عواقب قطعی این اقدامات در کنار هزینه های نظامی و امنیتی که برای خود ایجاد کرده اند، ساختارکل جامعه عربی را متحول خواهد کرد. باید منتظر آن روز بود. ازاین عبارت الزاما نمی توان برداشتی مسالمت جویانه و مثبت داشت.شاید دور جدیدی از بی ثباتی و خشونت ذاتی و درونی در انتظار منطقه و امت عربی باشد،نمی دانم!.کافی ست مدتی صبر کرد و یا برای مدتی آتش اختلافات بیرونی جامعه عرب مانند سوریه،عراق،یمن و لبنان خاموش شودآنگاه قضاوت راحت تر خواهد بود.matinmos@gmail.com