پرونده شناخت معماری تاریخی گیلان: “دبیرستان 17 شهریور (فروغ) رشت”

دبیرستان فروغ (17 شهریور) از لحاظ سبک معماری هم ارز مدرسه شاهپور (شهید بهشتی) و نسبت به آن از قدمت بیشتری برخوردار است. در ابتدا بودجه این مدرسه توسط انجمن خیریه آمریکایی تامین گردید و ماری کلارک مدیریت مدرسه را بر عهده گرفت. در سالهای بعد، این مدرسه به (فروغ) تغییر نام داده و در سال 1312 هجری شمسی امتیاز دوره کامل متوسطه را دریافت نمود. در سال 1335 خورشیدی قسمتی از حیاط دبیرستان برای احداث ساختمان مرکز تعلیمات خانه داری انتخاب و کارگاههای مربوطه تجهیز شد. در طول سالیان متمادی، دختران و زنان بسیاری در این مدرسه درس خوانده اند که نه تنها در ایران بلکه در جهان، نام آوازه اند: دکتر آذر اندامی (کاشف واکسن وبای التور)، نیره ابتهاج سمیعی (اولین زن وکیل مجلس شورای ملی در ایران) و مهکامه محصص لاهیجانی (عضو هیئت رئیسه کنگره نویسندگان و از دوستان پروین اعتصامی که مدتی نیز مدیر این مدرسه بود)، برخی از این زنان نام آور هستند. 

در سال 1387 آموزش و پرورش تصمیم به تخریب و نوسازی مدرسه گرفت که تلاش مجدانه برخی دوستداران میراث فرهنگی، مانع از این تخریب شد و خوشبختانه میراث فرهنگی توانست مدرسه دخترانه مهستی را که بعدها فروغ و بعد از انقلاب ۱۷شهریور نامیده می شد؛ در محله آفخرای رشت، در فهرست بناهای با ارزش کشور ثبت نماید. (تصاویر 1 تا 3)

تصویر 1-پلان موقعیت بنای اصلی و ملحقات آن تصویر 2- پلان اولیه بنا.

تصویر 3- دید به ساختمان اصلی مدرسه در سالیان فعالیت آن

بنای اصلی، در ساختار فضاها، قرینه بوده و دارای دیوارهای باربرِآجری و دو طبقه است. در طبقه همکف که با ارتفاع 80 سانتی متر، با پنج پله از سطح حیاط جدا شده، فضاهای اداری و برخی کلاس ها و در طبقه اول دیگر کلاس ها تعبیه شده اند.

سقف اولیه بنا سفالپوش بوده و در حال حاضر ورق گالوانیزه است. پنجره های بنا، چوبی و از قرینگی برخوردار بوده است. بنا دارای هشت بخاری دیواری در طبقات و دودکش هایی از جنس آجر بر روی بام بوده که امروز تغییرات بسیاری یافته است. (تصاویر 4 تا 7)

تصاویر 4 تا 7- نمونه پنجره های بنا

مدرسه به دلیل آن که از ابتدا کاربری غیر مسکونی داشته، دارای کمترین تزیینات بوده و شاخص ترین تزیینات، نقوش آتشدان بخاری های دیواری است. ( تصاویر 8 تا 10)

تصویر8- نمای بخاری دیواری تصویر9- دریچه بخاری تصویر10- تزیینات روی دریچه

آسیب شناسی بنا

از عوامل آسیب رسان به بنا می توان به مقوله رطوبت اشاره نمود. این عارضه به دلیل متروکه بودن بنا آسیب هایی جدی به دیوارها وارد می نماید؛ به گونه ای که پایه های دیواره در محوطه از اندود عاری شده و آجر ها را لق کرده است. از سویی دیگر رطوبت موجود در دیوار موجب رشد گیاهان نامتجانس گردیده که خود عامل مضاعف تخریب بنا است. (تصاویر 11 تا13)

تصویر11- آسیب های ناشی از رطوبت صعودی در دیوار خارجی بنا که باعث خوردگی اندود شده است.
تصویر12- رطوبت دیوار و رشد درخت انجیر در قاب پنجره منجر به اضمحلال عناصر چوبی پنجره می گردد.
تصویر13-خوردگی اندود و رویش گیاهان نامتجانس در اثر رطوبت موجود در دیوار .

بزرگترین آسیب وارد به بنا، بی توجهی مسئولین ادارات به خصوص اداره کل آموزش و پرورش استان است. در شرایطی که مرمت دبیرستان شهید بهشتی (شاهپور)، قدیمی ترین مدرسه پسرانه رشت (که بمراتب از قدمت کمتری برخوردار است)، در دستور کار آن اداره کل قرار گرفت و مدیر مربوطه، در جلسه ۸/۵/۹۶، از جشن یکصد سالگی مدرسه بهشتی در سال ۱۳۹۸ خبر داد، مرمت مجموعه دبیرستان 17 شهریور( فروغ) از جریان مرمت و بازسازی خارج شده و با وجود تأکید بر تخصیص اعتبار ویژه برای طرح مرمت و تغییر کاربری بنا از سوی دولت، مرمت مدرسه فروغ فقط در حد شعار متوقف شده است.

آنچه حائز اهمیت است تفاوت نگاه به مقوله آموزش و پرورش در زنان و مردان این مرز و بوم است. چنان که در دوبنای هم ارز معماری، کالبدی، فرهنگی، تاریخی تنها تفاوت مدرسه دخترانه و پسرانه است که موجبات تخصیص اعتبار ادواری به دبیرستان پسرانه و در مقابل بی مهری به دبیرستان دخترانه را فراهم نموده است. این مدرسه نماد تلاش زنان منطقه، بعد از مشروطه، در کسب دانش است و بی توجهی به آن، نادیده انگاشتن دانش اندوزی نیمه ای بسیار تأثیر گذار (با سهمی به مراتب بیشتر از مردان در آموزش و پرورش آحاد ملت) است. (تصاویر 14 و 15)

تصویر14-ورودی جنوبی بنا که آسیب های ناشی از متروکه بودن بنا در آن به وضوح مشاهده می گردد.
تصویر15-الحاقات نادرست و غیر کارشناسانه.

کلید واژه ها: مدرسه فروغ، دبیرستان 17 شهریور، گیلان، آسیب شناسی، اداره کل آموزش و پرورش.

*دکتر مینو خاکپور عضو هیات علمی دانشگاه

۴۶