جای خالی “پیوست انسانی” در ساخت مراکز تجاری/ لاله پارک تبریز؛ نگاه مدرن به حقوق شهروندی!

مهرداد خوشکار مقدم: دوره و زمانه عوض شده انگار و به لطف دنیای مجازی، چشم و گوش مردم باز شده دیگر! شهروندان از استانداردسازی مراکز تجاری اگر چیزی هم نشنیده باشند، محیط مراکزی تجاری مدرنی چون لاله پارک تبریز را دیده و رفتار محترمانه ی فروشندگانی که حق را همیشه به مشتری می دهند را هم با تمام وجود حس کرده اند.

اگر تا دیروز نوشیدن یک لیوان آب یا دمی استراحت در پاساژهای بی هویت دوره گذار غیرممکن می نمود، در مراکز تجاری عصر جدید حتی برای شیردادن مادران هم اتاقهای ویژه طراحی شده است!

با اینحال، “پیوست انسانی” گرچه مقوله ی فراموش شده ی پروژه های عمرانی در ایران معاصر بوده اما مردمان این سرزمین هرگز با ارزش های انسانی و نیازهای بشری بیگانه نبوده اند.

تبریز امروز در آستانه ی رویداد بزرگ 2018 دو فرهنگ سنتی بومی و مدرن غربی را در کنار خود می بیند و اتفاقا، در عین تفاوت های بسیار، شباهت های زیادی به هم دارند که تا دیروز فراموش شده بود!

بازار تبریز؛ نمونه ی توجه به ارزشهای انسانی در ساخت مراکز تجاری

در اینکه بسیاری از عناصر سنتی کارایی خود را از دست داده یا ماهیتشان دستخوش تغییرات بنیادین شده است جای هیچ شکی نیست اما بازار تبریز به عنوان یکی از قدیمی ترین مراکز داد و ستد جهان نه تنها کارکرد و ماهیت خود را از دست نداده بلکه همچنان درمعادلات اقتصادی شماغرب کشور یکه تازی می کند.

این بازار با داشتن حدود پنج هزار و 500 باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۳۰ باب مسجد، ۲۰ راسته و راسته‌بازار، ۱۱ دالان، ۵ باب حمام و ۱۲ باب مدرسه و زورخانه و … به‌عنوان اصلی‌ترین مرکز داد و ستد تبریز و شمالغرب ایران شناخته می‌شود.

با این اوصاف اما نظم خاصی در اتصال بخش های تشکیل دهنده ی بازار تبریز به چشم می خورد و به گفته ی کارشناسان، همه ی این ساختار برای نیازهای روزمره ی شهروندان، از بازاریان و کسبه تا خریداران و مردم عادی کنار هم ردیف شده اند.

به گفته ی “مجید چتر روز” کارشناس بازار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی، بازار تبریز نمونه ی کامل و زنده ی یک ساختار شهری برای رفع تمام نیازهای روزمره ی زندگی بشری است.

“یک بازاری وقتی صبح از خواب بیدار می شد معمولا برای ورزش صبحگاهی راهی زورخانه های بازار می شد؛ سپس برای حمام و احتمالا غسل های دینی، از حمام های موجود در چهارگوشه ی بازار استفاده می کرد و پس از آن هم برای نماز صبح راهی مساجد تاریخی این جموعه می شد که هرکدام داستانی برای خود دارند” چتر روز این ها را می گوید و می گوید: “پس از آن، کار در مغازه شروع می شد تا وقت نماز و ناهار و اندکی استراحت که حیاط های دلگشای بازار و غذاخوری های سنتی و قهوه خانه ها مکان هایی بود که بازاریان و مردم و شهروندان برای دمی استراحت بدان پناه می بردند”.

علاوه بر کارشناسان میراث فرهنگی، امروزه جامعه شناسان و روانشناسان اجتماعی معتقدند بافت های قدیمی معماری ایرانی و طراحی شهری عصر قدیم با توجه به نیازهای انسانی شهروندان طراحی و ساخته شده؛ عنصری که در ساخت و سازهای امروزی مشاهده نمی شود.

به اعتقاد این عده، بازارهای قدیمی برای همین هم کارکرد و نقش خود را حفظ کرده اما پاساژهای تجاری معاصر، یکی پس از دیگری مغلوب تحولات اجتماعی و اقتصادی عصر جدید می شوند که نمونه اش در شهرهایی چون تبریز عینیت یافته است!

پاساژهای تجاری معاصر، بناهایی بدون هویت تاریخی و انسانی!

ایران معاصر در برهه ی دهه های 40 تا 70 دچار تغییرات شتاب‌زده و البته بدون هویتی شد که در پی آن، بافت های تاریخی به بهانه ی مدرنیزاسیون تخریب و به جای آن، ساختمان هایی گاه بی هویت و بی ریشه سر بلند کردند!

مرتضی کرمی، کارشناس برنامه ریزی شهری با اشاره به تحولات کهن شهر تبریز در دهه های یاد شده می گوید: متاسفانه این شهر نیز از تحولات چشم و گوش بسته در امان نماند و در سایه ی نبود نگاه ارزشی به میراث فرهنگی و آثار تاریخی، بسیاری از بناهای به جای مانده تخریب شد تا جای خود را به بناهایی بی هویت

از ایام قدیم همچون بخش هایی از بازار تبریز، دروازه های تاریخی درب گجیل و استانبول و … به همراه بناهای تاریخی آن دوران یکی پس از دیگری با خاک یکسان شد تا خدای نکرده از غافله ی تمدن بشری باز نمانیم!

از پاساژهای دهه های 50 و 60 خیابان جمهوری تبریز که بگذریم، تخریب بخشی از بازار قدیمی این شهر به بهانه ی ساخت مجموعه هایی چون: شمس و مولانا و … در دهه ی 70 اوج بی سلیقگی مدیران آن عصر در این خصوص به شمار می آید؛ به خصوص که تا سالها بعد هم بسیاری از واحدهای مجتمع های یاد شده بدلیل عدم استقبال مردم و اصناف، خالی مانده بود!

اوج بی توجهی به حقوق انسانی در ساخت و سازهای یاد شده وقتی نمایان می شود که در تعریف پروژه های یاد شده، “کسب ثروت” تنها عنصر مورد توجه سرمایه گذاران قرار داشته و کوچکترین توجهی به نیازهای روزمره شهروندان همچون استراحت، آرامش و آسایش، سرویس های بهداشتی و … نشده بود.

لاله پارک تبریز؛ نگاه مدرن بازار به مشتری

اواخر دهه ی 80 را باید عصر بازتعریف پروژه های سرمایه گذاری تجاری در ایران و به ویژه تبریز دانست.

توسعه ی ارتباطات و نیز رفت و آمد به کشورهای دیگر، مفهومی جدید از مراکز تجاری و تفریحی را در ذهن سرمایه گذاران و شهروندان ایجاد کرد و گویا مردم را از خوابی طولانی بیدار نمود!

“مال” ها و “سیتی سنتر” ها و مجتمع های تجاری مدرن از مدینه و مکه گرفته تا دوبی و دوحه و حتی بیروت و استانبول توجه سلایق مردمان چشم و گوش بسته ی دیروز ایران را به خود جلب کرد!

اوایل دهه 90 بود که پروژه ی “لاله پارک” تبریز به عنوان نخستین پروژه از این نوع در شمالغرب ایران توسط یکی از سرمایه گذاران ایرانی الاصل ساکن در ترکیه بر همین اساس احداث شد.

مجموعه ای تجاری که با سرمایه گذاری هنگفت خود، ضمن ایجاد اشتغال، مفهومی جدید از توجه به ارزش های انسانی را ارائه کرد؛ از این رو هم طی این مدت کوتاه به یکی از برنهای موفق در تبریز و حتی ایران بدل شده است.

“ایوب دانشور” پژوهشگر مجتمع های تجاری معتقد است که مجموعه های جدیدی مانند لاله پارک، عنصر فراموش شده ی انسان را در احداث پروژه های مشابه احیا کرده است.

وی یادآور می شود: “استفاده از بهترین مبلمان ها برای استراحت شهروندان، سرویس های بهداشتی بسیار شیک و تمیز به همراه اتاق هایی برای شیر دادن مادران و حتی تعویض پوشاک کودکان مواردی است که تا دیروز به یک موضوع تخیلی شبیه می نمود”.

به گفته وی، وقتی طراحان و نیز سرمایه گذاران حاضر می شوند از سودهای چندصد میلیونی گذشته و اماکنی برای استفاده های عمومی تعبیه کنند، نشانگر آن است که پیوست انسانی در این پروژه ها در اولویت بوده و هم از این رو نیز با استقبال مردم مواجه شده است.

لاله پارک تبریز به مانند تمام پروژه های مشابه خود در شهرهای توسعه یافته، از تمام امکانات برخوردار است. شما می توانید بدون دغدغه ی جای پارک وارد پارکینگ رایگان آن شوید؛ پارکینگی که برخلاف موارد مشابه، هرگز فضای مرده و تنگ و تاریک و گاهی ترسناک برای بانوان نیست! رفتار پرسنل و حتی فروشندگان محترمانه و کاملا “استاندارد” بوده و حتی مکان هایی برای استراحت شما تعبیه شده که می توانید بدون بیم از گیر این و آن، دمی بیاسایید. تا وقتی هم خریدتان تمام شود، کودک خود را به شهربازی سپرده و پس از اتمام کار هم خود را در طبقه ای که برای انواع غذاهای ایرانی و خارجی اختصاص یافته می یابید.

شهرت لاله پارک تبریز از این شهر و حتی استان و منطقه فراتر رفته است؛ نشان به آن نشان که حتی در عصر رکود اقتصادی امروز ایران نیز تورهای لاله پارک از شهرهای دیگر مسافران را برای این مجتمع همراهی می کنند.

“حسین جداری” مدیر عامل مجتمع تجاری لاله پارک و مدیر هتل کایا لاله پارک اما اعتقاد دارد احداث این مجموعه دستاوردهای فراتری برای تبریز و حتی ایران داشته است

وی با اشاره به عدم تمایل سرمایه گذاران بخش خصوصی و ایرانیان خارج از کشور برای حضور در پروژه های کلان می‌گوید: سرمایه گذاران مجتمع تجاری و هتل لاله در شرایطی وارد ایران شده و اقدام به شرمایه گذاری 400 میلیارد تومانی کرده اند که به دلیل فشارهای بین المللی و نیز موانع سیستم اداری کشور، کمتر کسی حاضر است به این ریسک دست زند.

جداری معتقد است که دستاوردهای لاله پارک را نه از زاویه ی یک پروژه تجاری، بلکه از جهات مختلف باید مورد بررسی قرار داد چرا که بسیاری از جنبه های مثبت این مجتمع مغفول مانده است.

وی با اشاره به اینکه برخی برآیندهای مجتمع تجاری و هتل کایا لاله پارک را می توان با اعداد و ارقام نشان داد ادامه می دهد ایجاد اشتغال مستقیم برای 1500 نفر، امکان دسترسی آسان به برند های موفق داخلی و خارجی ، کاهش میزان قاچاق کالاهای خارجی، ارتقای کیفی محصولات داخلی برای رقابت با اجناس مشابه خارجی و … تنها به گوشه ای از آورده های این مجتمع به شمار می آید.

این وکیل پایه یک دادگستری که چهارمین سال مدیریت خود را در این مجموعه را تجربه می کند شفاف سازی اقتصادی را یکی از مهمترین دستاوردهای اقتصادی و حتی فرهنگی مجتمع لاله پارک دانسته و می گوید: تمام خرید و فروش های صورت گرفته در واحد های تجاری این مجوعه بصورت آنلاین و مکانیزه بوده و ضمن ارتباط مستقیم با سیستم دارایی منجر به نهادینه شدن فرهنگ شفاف سازی مالی و پرداخت مالیات شده؛ امری که در کمتر مجموعه ی تجاری کشور دیده میشود.

وی همچنین خاطرنشان می کند: با توجه به اینکه تمامی فروشگاه ها و واحد های تجاری فعال در مجموعه لاله پارک با استفاده از سیستم اجاره اداره می شود همه ی روابط اجاری بصورت واقعی و به صورت بروز و کاملاً شفاف به دارائی انعکاس یافته و مالیات متعلقه نیز مطابق مقررات کارسازی می گردد.

جداری در ادامه خاطر نشان می کند: بسیاری از دستاورد های این مجتمع را نمیتوان بصورت کمی ارزیابی کرد اما باز خوردهای کیفیت خدمات و نتایج آن را در استقبال گسترده مردم این منطقه و حتی شهر های دیگر مشاهده کرد.

وی، احترام به ارزش های والای انسانی در طراحی، ساخت و حتی رفتار پرسنل و فروشندگان و اصناف لاله پارک را از دیگر تحولات این بخش عنوان کرده، می افزاید: ما به عنوان یک مرکز تجاری، فعالیت های فرهنگی را نیز در اولیت قرار داده و در برگزاری رویدادهایی چون: برنامه های مذهبی، هنرهای نمایشی، اکسپوهای هنری، جشنواره های ورزشی و … مشارکت گسترده ای داشته ایم.

***

با این اوصاف اما مجموعه ی لاله پارک و پروژه های مشابه در سراسر کشور از یک معضل بزرگ رنج می برند که به دلیل کوتاهی مسئولان و البته طراحان و معماران کشور، از نظر دور مانده است: ویژگی های معماری ایرانی-اسلامی!

پر واضح است که احیای احترام به ارزشهای انسانی در مجتمع های تجاری مدرن روندی قابل توجه است اما ادامه این جریان بدون بازتعریف معماری ایرانی-اسلامی و هماهنگی با تحولات اخیر، هویت فرهنگی جامعه را با چالش های اساسی مواجه خواهد کرد.

معضلی که به نظر می رسد در کنار وضع قوانین خاص، نیازمند همت معماران و طراحان شهری است که با کنار گذاشتن “کپی پیست” طرح های آماده غربی و خلاقیت خود را برای طراحی سبک جدیدی از معماری ایرانی-اسلامی امتحان کنند.

46