تاریخچه گنبد طلای حرم امام علی‌ابن‌موسی الرضا(ع)

بنا بر نقل كتب تاريخى ، نخستين گنبد بر فراز مزار قدسى حضرت امام رضا عليه السلام ، به فرمان سلطان سنجر سلجوقى (511 ـ 552 ق) و به كوشش وزير وى ، شرف الدين قمى ساخته شد. درآن هنگام گنبد با كاشى آذين گرديده بود. گنبد آغازين همان است كه اينك از داخل حرم مطهر ديده مى شود و سطح مقعّر و مقرنس آينه كارى آن پيداست.بنا براين سقف درونى حرم مطهر به حدود هست قرن پيش باز مى گردد.
در دوران شاه طهماسب صفوى ، پس از جمع آورى خشتهاى كاشى ، گنبدى با خشت هاى طلا بر فراز گنبد پيشين بنا شد. اين همان گنبدى است كه امروزه در نماى بيرونى به چشم مى آيد.

در شورش ازبك ها، خشت هاى طلاى گنبد به چپاول رفت.
در سال 1009ق كه شاه _عباس صفوى از پايتخت آن روز، اصفهان، پياده رهسپار مشهد گرديد، مدتى در مشهد اقامت گزيد و دستور داد كه گنبد مطهر، بارديگر با خشتهايى از مس و روكش طلايى پوشيده شود و اين كار به دست كمال الدين محمود يزدى به تحقق پيوست. بر پايه آن چه در كتيبه گنبد ديده مى شود، اين كار در سال 1010ق آغاز شده و در سال 1116ق به پايان رسيده است. متن كتيبه گنبد كه اثر خامه خوشنويس نامدار ايرانى عليرضا عباسى است، و با قلم طلايى بر زمينه فيروزه اى به خط ثلث نوشته شده، چنين است:

بسم الله الرحمن الرحيم من عظائم توفيقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولى ملوك العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوي و الحسب الباهر العلوي تراب اقدام خدام هذه الروضة المنورة الملكوتية مروّج آثار اجداده المعصومين السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوي الصفوي بهادرخان. فاستسعد بالمجيء ماشياّ على قدميه من دارالسلطنة اصفهان الى زيارة هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزينة هذه القبة من خلّص ماله في سنة الف و عشر و تمّ في سنة الف و ستةعشر.
بنا براين، گنبدى كه اينك مشاهده مى شود، همان بنايى است كه حدود چهارصد سال از ساخت آن مى گذرد.

در سال 1084ق و در زمان شاه سليمان صفوى ، به دنبال وقوع زمين لرزه، به گنبد مطهر نيز آسيبهايى وارد آمد و شمارى از خشتهاى طلايى آن از جا كنده شد. وى دستور داد تا گنبد بازسازى شود و كتيبه اى بر آن افزوده گردد كه اين رخداد را حكايت نمايد. اين كتيبه اكنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد مطهر ديده مى شود. متن كتيبه يادشده چنين است:
من ميامن منن الله سبحانه الذي زين السماء بزينة الكواكب و رصع هذه القباب العلى بدرر الدراري الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاكرم الافخم اشرف ملوك الارض حسبا و نسبا و اكرمهم خلقا و ادبا مروج مذهب اجداده الائمة المعصومين و محيي مراسم آبائه الطيبين الطاهرين السلطان بن السلطان شاه سليمان الصفوي الموسوي بهادرخان بتذهيب هذه القبة العرشية الملكوتية و تزيينها و تشرّف بتجديدها و تحسينها اذا تطرق اليه الانكسار و سقطت لبناتها الذهبية التي كانت تشرق كالشمس في رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظيمة في هذه البلدة الكريمة في سنة اربع و ثمانين و الف و كان هذه التجديد الجديد في سنة ثمانين و الف. كتبه محمدرضا امامي.

انشاء اين متن زيبا وادبى از سوى استاد وفقيه واديب برجسته دوران صفوى مرحوم آقا حسين خوانسارى ( م ١٠٩٨)صورت پذيرفته كه در نوشتن متون ادبى در دوران خود ، از قدرت گسترده اى برخوردار بوده است.
در سال 1353 شمسى خشتهاى طلايى گنبد كه بر اثر گذشت زمان شفافيّت وجلاى خود را از دست داده بود، درهنگام نیابت تولیت آستانه رضوى عبدالعظیم ولیان خشت های طلائی را از جای خود برداشتند و بار دیگر با آب طلا به روش الكترو پليتينگ خشت ها را در وان هاى اشباع شده به آب طلا قرار داده ودوباره لايه اي تاحدود ١٧ ميكرون طلا ضخامت دادند. ( گفتنى است كه هر ميليمتر شامل هزار ميكرون است )و در جای خود نصب کردند.
ولیان دستور داد هر خشتی که بر داشته مى شود ، شماره گذارى شود كه بتوانند پس از طى لايه گذارى طلا وپروژه ترميم خشتها ، دقيقا هر خشت را در جاى نخستين خود قرار دهند.
كارى كه مرحوم ابراهيم _زرگر باشى رييس كارگاه طلاكارى گنبد مطهر امير المومنين ع در نجف اشرف در سال ١١٥٥ هجرى كه به دستور نادرشاه افشار صورت گرفت ، خود انجام داده وتمامى خشتها علاوه بر شماره گذارى وتعيين رديف قرار گرفتن خشت بر روى گنبد وامضاى خود وگاه برخى از استادان آن زمان را قرار داده كه اين پيش بينى ، خود كمك فراوانى به درجا قرار دادن هرخشت نمود.
گفتنى است كه مساحت گنبد مطهر امام رضا عليه السلام حدود ٨٥٠ متر مربع بوده كه از دو بخش ساقه وگنبد تشكيل مى گردد.
اين گنبد با سيزده هزار ويكصد خشت طلا پوشيده وآذين گرديده شده است.

ابعاد گنبد به اين شرح است:
ارتفاع از كف حرم تا زير سقف گنبد درونى 8/18 متر
ارتفاع از كف حرم تا بالاى گنبد طلاى بيرونى 20/31 متر
ارتفاع از اوّل طلاكارى تا تيزه گنبد 40/16 متر
ارتفاع سر طوق گنبد 50/3 متر
محيط خارجى 10/42 متر