کلید درمان قطعی سرطان در دست برندگان نوبل / خداحافظی با اِم‌اِس، دیابت و بیماری‌های خودایمنی

نگار علی- جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی، که به عنوان اولین جایزه علمی فصل نوبل هر سال معرفی می‌شود، نه تنها نشان‌دهنده یک دستاورد علمی بزرگ است، بلکه نقشه راهی برای آینده پزشکی جهانی ترسیم می‌کند. در سال ۲۰۲۵ میلادی، این جایزه معتبر بار دیگر بر اهمیت حوزه ایمنی‌شناسی تأکید کرد و برندگان، برای اکتشافاتی که به درک چگونگی حفظ نظم و آرامش در درون بدن کمک می‌کند، مورد تحسین قرار گرفتند. این گزارش به بررسی اهمیت کشف برندگان امسال، پیامدهای انقلابی آن در درمان بیماری‌های خودایمنی و سرطان، و همچنین قرار دادن این جایزه در بافتار تاریخی جوایز نوبل می‌پردازد، جایی که جنجال‌ها و نادیده‌گرفتن‌ها همواره سایه افکنده‌اند.

سه دانشمند به دلیل کشف سازوکار «تحمل ایمنی» برنده نوبل پزشکی شدند

امروز، مجمع نوبل در موسسه کارولینسکا در استکهلم، «مری ای. برونکو»، «فرد رامسدل» و «شیمون ساکاگوچی» را به عنوان برندگان مشترک جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی در سال ۲۰۲۵ اعلام کرد.

این سه دانشمند برجسته برای «اکتشافات پیشگامانه خود در مورد تحمل ایمنی محیطی که مانع آسیب رساندن سیستم ایمنی بدن به خود می‌شود»، این افتخار را کسب کردند.  

مراسم اهدای جوایز نوبل، طبق سنت، در تاریخ ۱۰ دسامبر (سالگرد درگذشت آلفرد نوبل، صنعتگر ثروتمند سوئدی و بنیان‌گذار جایزه) برگزار می‌شود. این جایزه شامل یک مدال طلا، دیپلم و مبلغ نقدی ۱۱ میلیون کرون سوئد است که تقریباً معادل ۹۰۰,۰۰۰ تا ۱.۲ میلیون دلار آمریکا تخمین زده می‌شود و به طور مساوی میان برندگان تقسیم خواهد شد.

سیستم ایمنی بدن یک شگفتی بیولوژیکی است؛ قدرتمند و دقیق، طراحی شده برای تشخیص و نابودی تهدیدهای میکروسکوپی؛ با این حال، پارادوکس بزرگ اینجا است: این سیستم قوی، اگر تحت کنترل نباشد، ممکن است به جای عوامل بیگانه، به ارگان‌ها و بافت‌های خودی حمله کند. درک چگونگی حفظ این تعادل برای بیش از یک قرن ایمنی‌شناسان را به خود مشغول کرده بود.

کشف برندگان سال ۲۰۲۵ پاسخگوی این معمای دیرینه بود. تحمل ایمنی محیطی (Peripheral Immune Tolerance) به عنوان یک مکانیسم دفاعی ثانویه عمل می‌کند. سیستم ایمنی ابتدا در اندام‌هایی مانند تیموس (تحمل مرکزی) آموزش می‌بیند تا سلول‌های خودواکنشی را حذف کند، اما برخی از این سلول‌های خطرناک (T و B) از این فیلتر اولیه فرار می‌کنند. تحمل محیطی فرآیندی است که اطمینان می‌دهد این سلول‌های فراری، هیچ‌گونه آسیب خودایمنی ایجاد نمی‌کنند.

شناسایی گارد محافظ: تاریخچه کشف Tregs و FOXP3

کشف این «گارد امنیتی سیستم ایمنی» یک داستان علمی چندمرحله‌ای است که بین سه دانشمند شکل گرفت. داستان از سال ۱۹۹۵ آغاز شد، زمانی که شیمون ساکاگوچی، در حالی که پژوهشگران عمدتاً بر «تحمل مرکزی» تمرکز داشتند، کلاس کاملاً جدیدی از سلول‌های ایمنی را کشف کرد. این سلول‌ها، که اکنون با نام سلول‌های T تنظیم‌کننده یا Tregs شناخته می‌شوند، نقش محافظت از بدن در برابر بیماری‌های خودایمنی را ایفا می‌کنند.

گام حیاتی بعدی در سال ۲۰۰۱ برداشته شد، زمانی که مری برونکو و فرد رامسدل، یک ژن کلیدی به نام FOXP3 را شناسایی کردند. این ژن به عنوان سوئیچ اصلی یا عامل رونویسی فرمانده عمل می‌کند که فعالیت Tregs را کنترل کرده و تنظیم می‌کند. در نهایت، ساکاگوچی دو سال بعد، ارتباط میان Tregs کشف‌شده توسط خود و ژن FOXP3 که توسط برونکو و رامسدل کشف شده بود را تثبیت کرد و به این ترتیب، بنیاد اصلی یک حوزه تحقیقاتی جدید به نام تحمل ایمنی محیطی با واسطه Tregs (CD4+CD25+FOXP3+ Tregs) بنا نهاده شد.

این جایزه نشان می‌دهد که کمیته نوبل به طور سیستماتیک به اکتشافاتی پاداش می‌دهد که صرفاً جدید نیستند، بلکه در طول زمان به بلوغ رسیده، تأیید شده، و تأثیرگذاری بلندمدت آن‌ها اثبات شده باشد. این روند با وصیت آلفرد نوبل که به دنبال پاداش دادن به کشف «سال گذشته» بود ، فاصله دارد و به جای آن، به تثبیت حوزه‌های جدید علمی مانند ایمنی‌شناسی تنظیم‌کننده کمک می‌کند. این کشف نقطه عطفی در تاریخ ایمنی‌شناسی محسوب می‌شود؛ زیرا تمرکز علمی را از چگونگی حمله سیستم ایمنی به چگونگی کنترل و مهار آن تغییر می‌دهد.

برندگان نوبل پزشکی ۲۰۲۵ و اکتشاف محوری:

پیامدهای انقلابی «تحمل ایمنی» در پزشکی امروز

اهمیت جایزه نوبل ۲۰۲۵ در پیامدهای بالینی و درمانی آن نهفته است. درک مکانیسم‌های کنترل ایمنی، دریچه‌های جدیدی را به روی درمان بیماری‌هایی گشوده که تاکنون درمانی قطعی نداشته‌اند.

بیماری‌های خودایمنی، از روماتیسم مفصلی گرفته تا دیابت نوع ۱ و ام‌اس، زمانی رخ می‌دهند که سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول‌ها و بافت‌های خودی حمله می‌کند. این وضعیت اغلب ناشی از نقص در عملکرد تنظیم‌کننده‌های ایمنی است. کشف Tregs و شناسایی ژن FOXP3، که سوئیچ کنترل‌کننده آن‌هاست، امکان توسعه درمان‌هایی را فراهم آورده است که هدفشان تقویت یا تنظیم مجدد عملکرد این سلول‌های محافظ در بیماران خودایمنی است. جامعه ایمنی‌شناسی ابراز امیدواری کرده است که این دستاورد می‌تواند راه را برای توسعه درمان‌های قطعی این بیماری‌ها هموار سازد.

اکتشاف جدید در ایمنی بدن مسیر درمان سرطان را هموار می‌کند

پیامدهای این اکتشاف فراتر از بیماری‌های خودایمنی است و به کانون جنگ علیه سرطان می‌رسد. این دانش یک ابزار دوگانه را ارائه می‌دهد: در حالی که در خودایمنی باید Tregs تقویت شوند، در سرطان باید فعالیت آن‌ها مهار شود. سلول‌های سرطانی اغلب زیرکانه از Tregs برای «خاموش کردن» حمله بالقوه سیستم ایمنی بدن استفاده می‌کنند (فرار تومور یا Tumour Evasion). در نتیجه، درک چگونگی کنترل این سلول‌ها برای توسعه نسل بعدی ایمنی‌درمانی‌ها حیاتی است؛ هدف از این رویکرد، مسدود کردن یا کاهش فعالیت Tregs در محل تومور است تا پاسخ ایمنی ضدسرطان تقویت شود.

این روند، جایزه ۲۰۲۵ را در امتداد سنت نوبل‌های اخیر (مانند ایمنی‌درمانی سرطان در سال ۲۰۱۸) قرار می‌دهد و بر این حقیقت تأکید می‌کند که کنترل پاسخ ایمنی، چه فعال‌سازی و چه مهار، موتور محرک پزشکی قرن بیست و یکم است.

اکتشاف برندگان نوبل مسیر درمان پیوند اعضا را هموار می‌کند

علاوه بر سرطان و خودایمنی، این کشف کاربردهای گسترده‌ای در پیوند اعضا دارد. چالش اصلی در پیوند، پس‌زدگی عضو توسط سیستم ایمنی گیرنده است. درک مکانیسم‌های تحمل محیطی می‌تواند به افزایش پذیرش پیوند و بهبود موفقیت آن کمک کند، در نتیجه نیاز به داروهای سرکوب‌کننده ایمنی سمی که اغلب با عوارض جانبی همراه هستند، کاهش می‌یابد.

انجمن ایمنی‌شناسی بریتانیا (BSI)، بلافاصله پس از اعلام جایزه، این دستاورد را تحسین کرد. پروفسور تریسی هاسل، رئیس BSI، اعلام کرد که کار این سه دانشمند «بنیادی» بوده و بر لزوم درک نقش Tregs در پیشگیری از آسیب به بافت‌های خودی تأکید کرد. این تأیید گسترده علمی نشان می‌دهد که اکتشافات Tregs و FOXP3 نه تنها یک کشف سلولی، بلکه یک هدف مولکولی قابل دارو (Druggable Target) را فراهم کرده است که می‌تواند به سرعت به مداخلات بالینی تبدیل شود. هم‌اکنون چندین درمان مبتنی بر این یافته‌ها در مراحل آزمایش بالینی قرار دارند.

نوبل همچنان زیر سایه قوانین قدیمی؛ بحث درباره سهم همکاران حیاتی ادامه دارد

با وجود اهمیت انکارناپذیر اکتشافات Tregs، جایزه نوبل ۲۰۲۵ نیز مانند بسیاری از جوایز پیشین، از بحث و جدل‌ها و حواشی ساختاری و محیطی مصون نماند.

شاید بزرگترین حاشیه پیوسته نوبل، محدودیت اجباری اساسنامه باشد که مقرر می‌دارد جایزه نمی‌تواند بین بیش از سه نفر تقسیم شود. در علم مدرن که بر پایه‌های کار تیمی و بین‌المللی استوار است، اکتشافات بزرگ مانند تحمل ایمنی محیطی، نتیجه تلاش چندین گروه پژوهشی است. این محدودیت سنتی، که یادگار دوران «دانشمند-قهرمان» آلفرد نوبل است، غالباً منجر به نادیده گرفتن همکاران حیاتی می‌شود.

در مورد کشف FOXP3 و Tregs نیز این احتمال وجود دارد که دانشمندان دیگری که در تعریف عملکرد دقیق این سلول‌ها یا ژن‌های مرتبط نقش داشته‌اند، در سایه قرار گرفته باشند. هرچند کمیته نوبل تلاش می‌کند تا سه فرد محوری را انتخاب کند، اما واقعیت این است که این محدودیت سیستمی همواره یک لیست بلندبالا از «نادیده‌گرفته‌شدگان» را ایجاد می‌کند.

آزادی علمی در آمریکا در خطر است

یکی از جنجال‌های فراگیر مرتبط با دوره اهدای جوایز ۲۰۲۵، تهدید بر آزادی آکادمیک و استقلال علمی در کشورهای پیشرو بود. آکادمی سلطنتی علوم سوئد (که جوایز علمی نوبل را اهدا می‌کند) نگرانی جدی خود را نسبت به تهدید آزادی آکادمیک، به ویژه در ایالات متحده، ابراز داشته است.

این نگرانی به سیاست‌های دولت‌های وقت، مانند دولت ترامپ، مربوط می‌شود که منتقدان معتقدند می‌تواند با کاهش بودجه و اعمال فشار سیاسی در حوزه‌های آموزش و تحقیقات، نوآوری و استقلال علمی را تضعیف کند. با وجود سلطه آماری آمریکا در تولید برندگان نوبل (که تا سال ۲۰۱۹، ۱۰۸ برنده را در پزشکی داشته است)، این هشدار نشان می‌دهد که حتی با وجود موفقیت‌های فعلی، بنیاد علمی این کشور از دید نهادهای بین‌المللی در معرض خطر قرار دارد. این جنجال بر کل اعتبار نوبل تأثیر می‌گذارد، زیرا اگر استقلال علمی تضعیف شود، جریان اصلی اکتشافات بنیادین که شایسته نوبل هستند، در آینده با مشکل مواجه خواهد شد.

نوبل ۲۰۲۵؛ گامی کوچک اما مهم در مقابله با نابرابری جنسیتی در علم

نوبل پزشکی همچنین به طور تاریخی با چالش عدم تعادل جنسیتی روبه‌رو بوده است. تا سال ۲۰۲۴، تنها ۱۳ زن در میان ۲۲۹ برنده نوبل پزشکی بوده‌اند. جایزه ۲۰۲۵ که مری ای. برونکو، یکی از معدود زنان برجسته در این حوزه، را به رسمیت شناخت، تا حدی به جبران این نابرابری کمک می‌کند.

تاریخچه نوبل مملو از مواردی است که زنان نادیده گرفته شده‌اند، مانند ژوسلین بل برنل که در کشف تپ‌اخترها نقش داشت اما جایزه به همکاران مرد او رسید. به رسمیت شناختن برونکو در یک زمینه بسیار محوری مانند ایمنی‌شناسی، اهمیت زیادی دارد؛ زیرا نشان می‌دهد کمیته نوبل در تلاش است تا استعدادهای زنان را در پژوهش‌های کلان به رسمیت بشناسد.

جوایز تغییردهنده بازی: تاثیرگذارترین نوبل‌های پزشکی

برخی از جوایز نوبل نه تنها پزشکی، بلکه تمدن بشر را تغییر داده‌اند. این اکتشافات، معیار سنجش تأثیرگذاری نوبل ۲۰۲۵ را تعیین می‌کنند:

• پنی‌سیلین (۱۹۴۵): جایزه به سر الکساندر فلمینگ، ارنست چِین و سر هاوارد والتر فلوری اهدا شد. کشف پنی‌سیلین و به دنبال آن، عصر آنتی‌بیوتیک‌ها را گشود. این دستاورد به عنوان مهم‌ترین عامل در افزایش طول عمر انسان در قرن بیستم شناخته می‌شود.
• ساختار DNA (۱۹۶۲): جایزه به فرانسیس کریک، جیمز واتسون و موریس ویلکینز تعلق گرفت. کشف مارپیچ دوتایی و رمزگشایی از ساختار مولکولی دی‌ان‌ای، حوزه پزشکی را به طور کامل بازتعریف کرد و بنیان علوم ژنتیک و ژنومیک مدرن را فراهم ساخت. این جایزه به دلیل تأثیر بنیادین خود، اغلب به عنوان مهم‌ترین نوبل پزشکی تاریخ در نظر گرفته می‌شود.  
• واکسن‌های mRNA (۲۰۲۳): جایزه به کاتالین کاریکو و درو وایسمن. توسعه این پلتفرم واکسنی نه تنها در مهار سریع یک همه‌گیری جهانی نقش داشت، بلکه یک پلتفرم جدید و انعطاف‌پذیر برای درمان‌های پزشکی و دارورسانی در آینده ایجاد کرد.  

جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی سال ۲۰۲۵ که به مری برونکو، فرد رامسدل و شیمون ساکاگوچی برای کشف سلول‌های T تنظیم‌کننده و ژن FOXP3 اهدا شد، یک نقطه عطف حیاتی در تاریخ ایمنی‌شناسی محسوب می‌شود. این اکتشاف درک ما از تعادل پیچیده‌ای که بقای بدن را تضمین می‌کند، کامل نمود و برندگان را در کنار دیگر غول‌های ایمنی‌شناسی تاریخ نوبل (مانند بهرینگ و ارلیش) قرار داد.

کشف Tregs نه تنها به ما آموخت که چگونه سیستم ایمنی به ارگان‌های خودی حمله نمی‌کند، بلکه سلاحی دوگانه در اختیار پزشکی مدرن قرار داد: ابزاری برای مهار بیماری‌های خودایمنی و ابزاری برای تقویت پاسخ ایمنی در برابر سرطان و افزایش موفقیت پیوند اعضا. این جایزه، نه یک پایان، بلکه یک سرآغاز برای پزشکی شخصی‌سازی شده و توسعه درمان‌های مبتنی بر سلول‌های تنظیم‌کننده است.