هشدار؛ خزر در خطر؛ کاسپین به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار می شود؟

به گزارش تدبیرشرق، سازمان بنادر و دریانوردی در تحلیلی که بر نوسانات دریای خزر و اثرات آن بر سواحل شمالی کشور در سال ۱۴۰۱ انجام داد میانگین تراز آب دریای خزر براساس داده‌های دریافتی از ایستگاه‌های ترازسنجی مستقر در سواحل، در بنادر آستارا، انزلی، نوشهر، امیرآباد و ترکمن منفی ۲۷.۸۵ متر است که نسبت به مدت مشابه سال ۱۴۰۰ کاهش حدود ۳۰ سانتی‌متری (دقیق منفی ۲۷.۵۵) اتفاق افتاده است.

تراز آب دریای خزر در مناطق مختلفی از سواحل جنوبی این دریا در استان گیلان (خط ساحلی) از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ حدود ۲۰۰ متر عقب‌نشینی کرده‌ و در خلیج گرگان ارتباط آبی آن بسته و قطع شده و پهنه ای گسترده در معرض خشکی قرار گیرفته است.

طبق بررسی‌های مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر برروی این پیکره آبی سطح آب دریای خزر در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ معادل ۲۶ سانتی‌متر کاهش یافته و این اتفاق در شرایطی رخ داده که در سال ۱۴۰۰ سطح آب این دریا ۲۴ سانتیمتر و در مجموع طی ۲ سال اخیر نزدیک۵۰ سانتیمتر افت داشته است.

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: طبق بررسی‌های انجام شده سطح آب دریای خزر در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ معادل ۲۶ سانتی‌متر کاهش یافت. این در شرایطی است که در سال ۱۴۰۰ نیز سطح آب این دریا ۲۴ سانتی‌متر افت داشت.

سیده معصومه بنی‌هاشمی، نوسانات آب و تغییرات دوره‌ای را از ویژگی‌های بارز دریای خزر دانست که پدیده‌ای شناخته‌ شده در بین ساحل‌نشینان شمال کشور به شمار می‌رود و عنوان کرد: بررسی نوسانات آب  این دریاچه از سال ۱۸۳۷ میلادی در ایستگاه‌های تراز سنجی نشان داد رفتار دریای خزر با توجه به دوره‌های افزایشی و کاهشی به‌ویژه در ۵۰ سال اخیرافت‌وخیزهای زیادی داشته است که اثرات آن به‌وضوح در سواحل مشهود است.

به گفته وی ، طی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۶ شمسی سطح آب دریای خزر به طور کلی روندی کاهشی داشت و به پایین‌ترین سطح خود در سال ۱۳۵۶ رسید. پس‌ازآن در دهه ۶۰ و ۷۰سطح آب نزدیک ۲.۵ متر تا سال ۱۳۷۴ افزایش یافت و ازسال ۱۳۷۴ تا حال حاضر نیز تراز آب این دریاچه روندی کاهشی داشته است.

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر با بیان اینکه دوره کاهش آب دریای خزر طی این سال‌ها دارای روند یکسانی نبوده است، اظهار کرد: از سال ۱۳۸۵تاکنون سالانه سطح آب دریای خزر ۱۰ سانتیمتر کاهش داشته اما بررسی‌های ما در سال گذشته نشان می‌دهد نزدیک به ۲۷(۲۶ بر اساس سال شمسی) سانتیمتر آب دریا کاهش سطح داشته است.

بنی‌هاشمی تصریح کرد: اگر چه تراز آب دریای خزر در شرایط کنونی تقریبا حدود منفی ۲۸ است اما با توجه به بررسی شواهد و یافته‌های دیرینه‌شناسی، سطح آب این دریا ترازمنفی ۳۵ متر نیز به خود دیده است. پس در تاریخ این منطقه پیش‌ ازاین سابقه چنین اتفاقی مشاهده شده وبررسی‌های علمی در منطقه نیز این مساله را تائید می‌کند.

کاهش ۱.۸۰ سانتیمتری تراز آب دریای خزر در ۱۰ سال اخیر

یکی دیگر از سازمان هایی که تغییرات تراز آب را در دریاهای جنوب و شمال کشور رصد می‌کند سازمان بنادر و دریانوردی است، ایستگاه‌های تراز سنجی بنادر شمالی و جنوبی به صورت روزانه تغییرات تراز آب را پایش می‌کنند در این راستا گفت‌وگویی با رئیس اداره ایمنی و حفاظت دریایی اداره کل بنادر و دریانوردی گیلان داشتیم که اعلام کرد: نتایج تراز سنجی این سازمان طی دوره زمانی۱۰ ساله نشان می‌دهد تراز آب خزر حدود ۱۸۰ سانتیمتر کاهش یافته است.

علی منتصرکوهساری اضافه می کند: مطالعات و گزارشهای قابل استناد و بررسی‌ نوسانات تراز آب خزر حاکی از تغییرات سینوسی آن در گذشته بوده، به این معنا که به صورت دوره ای سطح آب خزر دچار افزایش و کاهش شده است اما نگرانی ها از زمانی آغاز شد که روند سینوسی مذکور مختل شده و شیب و زمان تغییرات نزولی افزایش یافت.

نیما فریدمجتهدی دکتری آب‌وهواشناسی و کارشناس اداره کل هواشناسی گیلان نیز گفت: کاهش تراز قائم آب در دریا منجر به عقب‌نشینی افقی چند برابری می‌شود، هم اینک در مناطق مختلفی از سواحل جنوبی دریای کاسپین نشانه‌های مشخصی از این عقب‌نشینی دریا از چند ۱۰ متر تا چند صدمتر مشاهده می شود. به عنوان‌مثال؛ در آبادی لَسکوکلایه شهرستان آستانه اشرفیه گیلان خط ساحلی از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۲ حدود ۲۰۰ متر عقب‌نشینی کرده‌است.

مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور به برهم ریختن تعادل آب ورودی و خروجی در استانهای گلستان و مازندران اشاره کرد و افزود: این مشکل در ۲ استان دیگر بیشتر از گیلان مشاهده می شود. پسروی آب دریای خزر مهمترین تاثیر را بر تالاب میانکاله خواهد گذاشت و خطر عینی آن‌را در خلیج گرگان می توان دید، در این خلیج راه ارتباط آبی بسته و قطع شده و پهنه ای گسترده در معرض خشکی قرار گرفته است که اگر رطوبت منطقه تامین نشود سرنوشتی مشابه تالاب‌های خوزستان و سیستان و بلوچستان برای این خلیج متصور هستیم.

رضا شهبازی اظهار کرد: زمینی که روی آن زندگی می کنیم پیکره های آبی بسیاری دارد که از طرق مختلف آب گرفته و از دست می دهند، دریای خزر نیز یکی از این پیکره هاست که به طور مستقیم و غیرمستقیم از طریق رودخانه ها، روان آبها و آب‌های سطحی، جریان سطحی حوضه آبریز و یا چشمه‌های زیر سطحی تغذیه می شود و روش‌هایی که آب از دست می‌دهد نیز شامل تبخیر، نفوذ و خروج آب از زیر و حاشیه این پیکره است.

وی تصریح کرد: آنچه دریای خزر را در طول سالیان متمادی زنده نگهداشته دستیابی به پایداری در منابع آب گیرنده و روش‌های از دست دادن آب است، حال چرا درسالهای اخیر دریای خزر با کاهش سطح آب روبروست باید متغیرهایی مانند ورودی‌ها و خروجی‌های آب مورد بررسی قرار گیرد تا به علت پسروی آب دریای خزر رسید.

دریای خزر از ۱۳۰ رودخانه تغذیه می شود که بزرگترین آنها رود ولگاست که هرساله به طور میانگین ۲۳۸ کیلومتر مکعب آب را وارد دریای خزر می کند و پس از آن رودهای کورا ۱۹.۶، ترک ۷.۴، اورال ۹.۳ و سوالک چهار کیلومتر مکعب سالانه آب وارد دریا می کنند که ایران سهم ناچیزی از آن دارد.

۴.۳ درصد آب دریای خزر از رودخانه های ایران تامین می شود

در استان گیلان بیش از۴۰رودخانه جریان دارد که مهمترین آن رودخانه‌ سفیدرود است که ازکوههای چهل چشمه کردستان سرچشمه می‌گیرد وپس از گذشتن از مسیری پرپیچ و خم در نزدیکی بندر کیاشهر (۶۵کیلومتری شمال شرقی رشت) به دریای خزر می‌ریزد.

مدیرمطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه ای گیلان با بیان اینکه میانگین حجم آب ورودی بلندمدت سالانه به دریای خزر از طریق ۱۳۰ رودخانه نزدیک ۳۰۰ میلیاردمترمکعب برآورد شده است، گفت: کل آب ورودی درشرایط نرمال از ایران ۱۲.۵ میلیارد مترمکعب معادل۴.۳ درصد کل آبهای ورودی به دریای خزر است.

عمران مومنی افزود: ورودی آب از رودخانه های استان گیلان به دریای خزر نیز هفت میلیارد متر مکعب معادل۲.۳ درصد می باشد که درشرایط خشکسالی این مقدار به ترتیب به مقدار یک و ۲ درصد تنزل می یابد.

وی تاکید کرد: حدود ۸۰ درصد کل حجم آب ورودی به دریای خزر معادل ۲۴۰ میلیارد مترمکعب نیز از طریق رودخانه ولگا روسیه تأمین می‌شود که براساس آمار منتشره اکنون به ۶۵ میلیاردمترمکعب کاهش یافته است و این کاهش ۷۳ درصدی به عنوان مهمترین علل افت تراز دریا درسنوات اخیر محسوب می شود.

رئیس اداره ایمنی و حفاظت دریایی اداره کل بنادر و دریانوردی گیلان نیز با اشاره به سهم افزون بر ۸۵ درصدی رود ولگای در تغذیه و تامین آب دریای خزر گفت: به طور حتم نحوه مدیریت کشور روسیه بر آب رود ولگا روی سطح آب دریای خزر تاثیرگذار است.

علی منتصر کوهساری عنوان کرد: شواهد و قراین نشان می دهد روسیه و سایر کشورهای خارجی حاشیه خزر سیاست جدی و راهبردی برای برخورد با این مشکل اتخاذ نکرده اند. گرمایش زمین، کاهش دبی سایر رودخانه ها در حوزه آبریز خزر تاثیری بسیار کمتری از رود ولگا بر سطح آب خزر دارند ولی آنچه مشخص است سهم دریای خزر از رود ولگا کاهش جدی یافته است.

وی تصریح کرد : طی سال‌های اخیر نشست‌های مختلفی در حوزه دریای خزر برگزار شده و این موضوع مطرح و به بحث و بررسی گذاشته شده ولی تاکنون نتیجه خاصی حاصل نشده است. به یقین تعدیل و رفع اثرات سوء کاهش تراز خزر بر ذینفعان آن نیازمند تعاملات بیشتر منطقه ای و اتخاذ سیاست های مشترک توسط کشورهای حاشیه خزر خواهد بود.

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر نیز در خصوص ورودی منابع آب از رودخانه‌ها گفت: بررسی‌ها از طریق سنجش میزان حجم آب درایستگاه‌های اندازه‌گیری ایران و سایر کشورهای حاشیه خزر انجام و مورد رصد و تحلیل قرار گرفته است که به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل در بررسی علل تغییرات سطح آب و همچنین پیش‌بینی وضعیت آینده منابع آب دریایی محسوب می شود. در این خصوص با توجه به همکاری‌های فی مابین پنج کشور حاشیه خزر دریافت، ارزیابی و اشتراک‌گذاری اطلاعات صورت می‌گیرد.

سیده معصومه بنی‌هاشمی با اشاره به وسعت ۳.۵ میلیون کیلومترمربعی حوضه آبریز خزر که حدود پنج درصد آن در ایران قرار دارد، گفت: عمده ورودی منابع آب به دریای خزر از رودخانه‌های بخش شمالی دریای خزر است که ۸۰ تا ۹۰ درصد منابع ورودی رودخانه‌ای دریای خزر را تشکیل می‌دهد.

کارشناس سازمان آب‌وهواشناسی گیلان هم با نگاهی به اظهارنظرهای متخصصین و کارشناسان ارگان‌ها و مراکز علمی مرتبط با دریای کاسپین اظهار کرد: ناهماهنگی ها در حوزه خزر به‌دلیل عدم اشتراک‌گذاری داده‌ها از سوی کشورهاست، درحالی‌که برخی هرگونه دست‌اندازی انسانی و کاهش آب رودخانه ولگا را به کلی انکار می‌کنند برخی مستندات علمی و مشاهدات، عامل اصلی این کاهش تراز را سوء‌مصرف و دخل و تصرف کشور روسیه بر روی این رودخانه نشان می دهد.

مجتهدی افزود: آنچه این روزها نسبت به آن تردیدی کمتری وجود دارد کاهش ورودی رودخانه ولگا به‌عنوان بزرگ‌ترین تامین‌کننده آب این پهنه آبی است.

وی؛ فارغ از هرگونه دست‌اندازی‌های انسانی بر روی ولگا، مساله تغییر آب‌وهوا در حوزه دریای کاسپین را نیز مطرح می کند که به شدیدترین وجه ممکن در حال مشاهده است.

افزایش ناهنجاری های آب وهوایی در حوضه خزر

کارشناس سازمان هواشناسی گیلان با نگاهی به نقشه‌های ناهنجاری دمایی در منطقه خوارزم و شمال دریای کاسپین گفت: ناهنجاری افزایشی میانگین دمای هوا از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۱ در این منطقه ۲ درجه بوده است.

مجتهدی تاکید کرد: بررسی شرایط دما در فصل زمستان (دسامبر، ژانویه و فوریه) ناهنجاری مثبت دمایی به میزان چهار درجه سلسیوس برای میانگین دمای هوا به‌ویژه برای مناطق شمال و شمال‌غربی دریای کاسپین (منطبق برحوضه آبریز ولگا به‌عنوان تامین‌کننده ورودی دریا) را نشان می دهد.

وی با بیان اینکه گرمایش شدید، به همراه خشک‌سالی‌های مستمر به‌ویژه در مناطق شرقی و شمال دریای کاسپین منجر به از بین رفتن تعادل اکولوژیک در بیابان‌های وسیع منطقه شده‌است، تصریح کرد: این مساله سبب شده بیابان‌های منطقه و یا به بیان بهتر کانون‌های گسیل گردوخاک منطقه از میانه دهه ۱۳۹۰ شمسی رفتاری متفاوت را به نمایش می‌گذارند رفتاری که حداقل از دیدگاه هواشناسی در تاریخ ثبت ۷۰ ساله داده‌های آن و تجربه صدساله مردم محلی غیرمعمول و شاخص بوده‌است.

مجتهدی رفتارهای محیطی را نشان از تغییرات عمیق محیطی در این حوزه دانست و افزود: یکی‌از مسائلی که در بحث‌های پیرامون تبعات تغییر آب‌وهوا در مناطق ساحلی مطرح می‌شود، افزایش تراز آب دریاهای آزاد است و این مساله باتوجه‌به آب شدن یخ‌های قطبی اتفاق خواهد افتاد و نشانه‌هایی از این واقعه در مناطق مختلف جهان نیز قابل ردیابی است.

وی گفت : نکته اساسی در زمینه تغییر تراز آب آن است که افزایش آن مربوط به دریاهای آزاد است در مورد حوضه‌های بسته ای مانند دریای کاسپین، رفتار پهنه‌های آبی باتوجه‌به منبع تغذیه و همچنین خروجی می‌تواند معکوس باشد.

مجتهدی ادامه داد: این مساله عمدتا به ‌دلیل ۲عامل اثر خود را بر پهنه‌های آبی بسته می‌گذارد، کاهش بارش به‌عنوان مولفه مثبت بیلان آبی و افزایش تبخیر به‌عنوان مولفه منفی آن. باتوجه‌به کاهش بارش در حوضه‌های مختلف آبریز دریای کاسپین، افزایش تبخیر در اثر افزایش دما و همچنین عدم ارتباط مستقیم حوضه اورال به یخ‌های قطب شمال، تاثیر احتمالی تغییر آب‌وهوا بر تراز آب این دریا به طور طبیعی کاهشی است.

مجتهدی گفت: اگرچه دریای کاسپین در تاریخ خود کاهش‌ها و افزایش‌های متعددی را به خود دیده و این تغییر اخیر نیز بنا به نظر بسیاری از محققین به‌صورت یک تغییر عادی در نظر گرفته شده ولی برداشت آب از رودخانه‌های منتهی به این دریا هیچ‌گاه به این میزان نبوده، بنابراین، کاهش فعلی تراز باتوجه‌به تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند به‌عنوان یک کاهش بی‌بازگشت تلقی شود که بزرگ‌ترین دریای آب شیرین دنیا را تهدید می‌کند.

وی اظهار کرد: آنچه مسلم است روند گرمایش جهانی و تغییر آب‌وهوا در منطقه به‌ویژه در منطقه خوارزم، مناطق شمالی و جنوبی دریای کاسپین (حوضه آبریز آن) آن در حال تاخت‌وتاز است. هرگونه برآورد در این زمینه و احتمال اینکه روند کنونی کاهشی شاید دوباره افزایشی شود را باید با تردید و نگاه نقادانه مورد بررسی قرار داد.

وی توصیح داد: اگر روند نزولی تراز آب دریا در کاسپین را ناشی‌از تغییر آب‌وهوا بدانیم و اگر این روند همچنان ادامه داشته باشد پهنه قابل توجهی از مناطق ساحلی که امروزه در زیر آب قرار گرفته‌اند، از آب خارج می‌شوند که مملو از ذرات ماسه‌ای و نمکی خواهد بود.

مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور نیز یکی از عوامل تاثیر گذار در پسروی دریای خزر را مولفه‌های اقلیمی دانست و گفت: در استانهای شمالی کشور به لحاظ تغییرات اقلیمی شاهد کاهش بارندگی هستیم بطوریکه در اتفاقی نادر در تاریخ ایران رودخانه تجن در ساری خشک شده است.

رضا شهبازی ادامه می دهد: تغییرات اقلیمی که الگوهای بارش را برهم زده است و تاثیر آن بر روی تغذیه دریاچه نشان از افزایش دما و تبخیر آب دارد. بطوریکه در کشورمان نزدیک ۲۵ درصد در بیلان آبی با کسری مواجه هستیم که متاثر از دوره‌های خشکسالی پیوسته ناشی از تغییر اقلیم است، باتوجه به برآیند کاهش بارش و افزایش تبخیر هنگامی که ورودی آب کم شود خروجی از طریق تبخیر افزایش می یابد و در این پیکره بسته که به دریای آزاد راهی ندارد پسروی آب دریای خزر را توجیه پذیر می‌کند.

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر نیز بر عوامل اقلیمی تاکید می کند و می کند و می افزاید: با توجه به رویکرد تغییر مؤلفه‌های اقلیمی و بررسی نتایج مطالعاتی می‌توان روند افزایش دما را در منطقه با استفاده از شواهد موجود مورد رصد و تحلیل قرار داد. افزایش دما و به تبع آن افزایش تبخیر و هدر رفت آب از پهنه دریاعامل مهم و موثر در کاهش سطح آب دریای خزر به‌ویژه در چند سال اخیراست. در خصوص میزان نزولات جوی نیز افت‌وخیزهایی به‌ویژه در محدوده وسیع حوضه آبریزدریای خزر و به تناوب سال‌های پربارش، نرمال و کم بارش داشته‌ایم.

آیا پسروی آب دریای خزر مخاطرات زمین شناسی خواهد داشت؟

پس از بررسی علل کاهش تراز آب دریای خزر این سوال مطرح می شود که آیا پسروی آب دریای خزر مخاطرات زمین شناسی نظیر فرونشست و زلزله در پی خواهد داشت؟ مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست ‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات ‌معدنی کشور با نفی این موضوع بیان کرد: فعالیت تکتونیکی زمین «مطالعهٔ تغییرشکل پوستهٔ زمین بر اثر تنش‌ها و کرنش‌های وارده در طول دوران‌های مختلف»، جابجایی و تغییر شکل پوسته زمین در این منطقه مولفه های اصلی عامل تغییر کاهش سطح آب دریای خزر نیستند.

شهبازی با بیان اینکه پسروی آب دریای خزر صرفا مخاطرات زمین شناسی نخواهد داشت بلکه تعادل زیستی یک منطقه را برهم خواهد زد، گفت: این مخاطرات علاوه بر تاثیرات زمین شناسی و هواشناسی با دخالت‌های انسانی تاثیر اکولوژیکی بر منطقه خواهد داشت که فراتر از مسائل زمین شناسی صرف است.

وی اضافه کرد: در سواحل شمالی کشور اگر چاه‌های عمیق‌تر شوند و آب‌ها ‌کیفیت‌ خود را از دست دهند، کیفیت خاک منطقه نیز از این امر متاثر خواهد بود این مخاطرات، زیست بومی یا اکولوژیکی خواهند بود که بر هم کنش زمین شناسی، هواشناسی، آبشناسی، خاک شناسی، پوشش گیاهی و فعالیت انسان شرایط خاصی در منطقه ایجاد خواهند کرد که در صورت ادامه دار بودن این روند تالاب ها بزرگترین قربانیان این پدیده خواهند بود.

مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست ‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات ‌معدنی کشور تاکید کرد: تالاب‌های حاشیه دریا اکوسیستم‌های بسیار حساس و مرز دریا و خشکی اند که از منابع آب شیرین بالادست و نسبتا شور دریا بهره‌مند می‌شوند، تالابهای انزلی و میانکاله را نیز می توان برآیندی از این موارد دانست.

شهبازی ادامه داد: هنگامی که در تالاب انزلی ورودی آب شیرین کم و ارتباط با دریا مختل شود و حجم زیادی از رسوب، پساب های خانگی، شهری، روستایی، کشاورزی و فاضلاب‌های صنعتی وارد تالاب انزلی شود نباید انتظار داشته باشیم چشم انداز تالاب انزلی ۲۰ سال پیش آن باشد.

آیا خزر خشک می‌شود؟

با استناد به موارد ذکر شده این احتمال قوت می گیرد که دریای خزر روزی مانند دریاچه ارومیه خشک شود.

مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر در پاسخ به این پرسش که آیا خزر در آینده‌ای نه‌چندان دور خشک خواهد شد؟ گفت: نمی‌توان به راحتی این شرایط را در افقی طولانی‌ برای خزر متصور بود که دریای خزر خشک خواهد شد چون خزر کاهش شدید سطح آب را تجربه کرده و این اتفاقات برای این منطقه در گذشته رخ‌داده و تراز آب به کمتر از این میزان نیز رسیده است.

بنی‌هاشمی اضافه کرد: خزر را همواره دریای نوسانی نامیده‌اند لذا در بهره‌برداری و اعمال مدیریت در این حوزه باید نوسانات آب، پیش‌بینی تراز آب و به‌خصوص تغییرات اقلیمی لحاظ شود و موردتوجه قرا گیرد.

وی اضافه کرد: طبق تحقیقات علمی و رصد روند کنونی تغییر مؤلفه‌های اقلیمی مؤثر بر بیلان آبی دریای خزر، پیش‌بینی می‌شود تراز آب خزر تا سال ۲۱۰۰ میلادی تحت تاثیر شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه کاهش یابد و از وسعت دریای خزر کاسته شود که در صورت تحقق بر سواحل ایران به‌خصوص جنوب شرقی خزر تاثیر قابل‌ ملاحظه‌ای خواهد داشت.

مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست ‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات ‌معدنی کشور نیز با رجوع به حافظه تاریخی درمورد دریاچه ارومیه گفت: ۲۰ سال پیش دریاچه ارومیه هم خشک نبود، مردم برخلاف نظر کارشناسان و محققان این مساله را بصورت یک فرضیه تلقی می کردند و کسی باور نداشت دریاچه ارومیه یا زاینده رود، هامون و هورالعظیم خشک شوند، شمال کشور نیز از این قائده مستثنی نیست اگر این اتفاق در شمال کشور حادث شود شرایط ویژه خود را خواهد داشت.

شهبازی خاطر نشان کرد: فشار و بارگذاری جمعیتی شمال کشور، کاهش ورودی آب از رودخانه های کشورمان و سایر کشورهای حاشیه به دریای خزر در شمال ایران چالش‌های خاص خود را خواهد داشت لذا از هم اکنون هشدارهای لازم را می دهیم تا در ۲۰ سال آینده کسی از خشک شدن دریای خزر شگفت زده نشود.

وی پسروی آب دریای خزر را یک هشدار دانست و اعلام کرد: گرچه دریای خزر از تاریخ پیدایش خود تاکنون با افزایش و کاهش آب روبرو بوده ولی به عنوان یکی از کارشناسان سازمان زمین شناسی معتقدم همانطور که در ۲۰ سال پیش در مورد بسیاری از موارد مشابه هشدارهای لازم داده شد باید بدانیم طی سالهای آتی، شمالی متفاوت‌تر نسبت به امروز خواهیم داشت.

شهبازی تاکید کرد: باید با دقت وضعیت را بررسی کرده و بشناسیم چون هنوز هیچ مرجع موثقی اطلاعات صحیح و روشنی در این رابطه ندارد که آیا ورودی آب ولگا کاهش یافته یا خروجی آب از مجموعه کشورهای ایران، آذربایجان و ترکمنستان کم شده است؟ و تغییرات اقلیمی چند درصد در پسروی آب دریای خزر تاثیرگذار بوده است؟

وی خاطر نشان کرد: برای منطقه شمال کشور باید اطلاعات خاص و ویژه داشته باشیم و به پرسش‌های کلیدی اولیه پاسخ دهیم و پس از آن بدنبال راهکار مناسب باشیم. اما پیش از آنکه بدنبال پاسخ مناسب باشیم باید پرسش‌های درست مطرح کرده و پاسخ‌های درست برای آن بیابیم، این پرسش و پاسخ درست راهکار را به ما نشان خواهد داد.

تاثیرات پسروی آب دریای خزر بر سازه‌های بندری

رئیس اداره ایمنی و حفاظت دریایی اداره کل بنادر و دریانوردی گیلان با اشاره به نگرانی هایی که در خصوص شدت کاهش و افزایش شیب نزولی تراز آب دریای خزر وجود دارد هم افزود : طراحی سازه های ساحلی و طرح های توسعه بنادر متاثر از تغییرات سطح آب است به طور مثال؛ اسکله های بنادر شمالی متناسب با الگوی مشخصی از تغییرات سطح آب طراحی واحداث شده و اگر روند کاهشی سطح آب دریای خزر همچنان ادامه دار باشد بسیاری از اسکله های بنادر شمالی برای حفظ قابلیت بهره برداری نیازمند تقویت استحکام با صرف هزینه های گزاف خواهند بود.

کوهساری یادآور شد: ایجاد و حفظ عمق ایمن در آبراه های استحفاظی برای تامین ایمنی ترددهای دریایی از دغدغه های اصلی سازمان بنادر است و هرچه تراز آب کاهش یابد، حفظ اعماق ایمن موجود مستلزم اجرای پروژه های لایروبی با ابعاد بزرگتر و هزینه های بیشتری خواهد بود. از سوی دیگر بر اساس شاخص های فنی طراحی سازه های دریایی، لایروبی بستر سازه ها تا آستانه مشخص و معینی مجاز بوده و فراتر از آن، سازه نیازمند تقویت و ارتقا استحکام خواهد بود.

وی با بیان اینکه اثرات منفی کاهش سطح آب دریای خزر تمامی کشورهای حاشیه خزر را درگیر می‌کند، گفت: هم اکنون بسیاری از بنادر قدیمی تر کشورهای ساحلی خزر به لحاظ عمق آب شرایط مناسبی برای تردد ایمن کشتی ها ندارند.

 

تاثیرات محیط زیستی کاهش سطح دریای خزر

کارشناس سازمان هواشناسی گیلان یکی از تاثیرات منفی پسروی آب خزر را ایجاد توفان‌های گردوخاک‌ درصورت خروج پهنه های ماسه ای از زیر آب عنوان کرد و افزود: باتوجه‌به جریان شمالی باد، هنگامی که بستر عریان از آب خارج شود می‌تواند توفان‌های گردوخاک‌های محلی ایجاد کند که ساکنان مناطق ساحلی را متاثر کند.

مجتهدی در پاسخ به این سوال که آیا منطقه ساحلی کاسپین می‌تواند محلی برای جولان توفان‌های محلی گردوخاک باشد؟ و پاسخ می دهد :جواب این سوال بله است. مستنداتی نیز موجود است که با نگاهی به زمین و شکل‌های موجود در نوار ساحلی می توان فعالیت نسبی سامانه فرسایش بادی را در منطقه مشاهده کرد.

وی تاکید کرد: باوجود ارگان‌های متولیِ بسیاری که وظیفه شناخت و پایش دریای کاسپین را به عهده دارند هنوز شناخت از دریای کاسپین، حداقل درمنابع و مستندات مرتبط با بخش ایرانی آن، بسیار محدودبوده و سندی فراگیر در مورد آن ارائه نشده‌است.

کارشناس اداره محیط زیست دریایی اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان نیز با اشاره به مخاطرات محیط زیستی پسروی آب دریای خزر گفت: این پسروی در کاهش تبادل آبی تالاب های ساحلی موثر است و آنها را علاوه بر آنکه با کم آبی مواجه میسازد تا اندازه ای موجب تغییر در نوع و میزان پوشش گیاهی نیز خواهد شد.

اعظم نظام هاشمی تصریح کرد: اراضی ساحلی پدیدار شده از عقب نشینی دریا و یا اراضی خشک شده ناشی از کم آبی تالابها در گیلان به اندازه ی کافی دارای رطوبت هستند و به نظر نمی‌رسد فعلا این موضوع منشا تولید گرد و غبار باشد و شرایط آب و هوایی و وضعیت جغرافیایی این مناطق با مناطق جنوبی کشور قابل قیاس نیست. مثلا خشک شدن یک تالاب در اقلیم جنوب کشور منشا تولید گرد و غبار بوده و یا در افزایش آن موثر خواهد بود.

وی تاکید کرد : این پسروی در پوشش جانوری و زندگی مردم نیز اثر گذار بوده و موجب کاهش زیستگاههای پرندگان مهاجر در حاشیه خزر خواهد بود اما اراضی ساحلی بیشتری را دردسترس عموم قرار می‌دهد و از این رو ممکن است موجب تقویت خدمات گردشگری شود، در مقابل کارآیی و عملکرد بنادر را تضعیف کرده و هزینه های سنگینی برای لایروبی حوضچه های بندری و افزایش طول موج شکن ها به مسئولان بنادر تحمیل می کند.

وی گفت :در هرصورت باید توجه شود که در دوره پسروی آب هرگونه تغییر کاربری اراضی مستحدثه و تصرفات و تخریب اکوسیستم های ساحلی جلوگیری شود.

تصمیم گیری در خصوص پسروی آب دریای خزر مساله ای حائز اهمیت بین ۹ کشور حوزه خزر و پنج کشور حاشیه دریای خزر است که در صورت ادامه روند کاهشی تراز آب و خشک شدن سطح دریا همه کشورها را متاثر از مخاطرات آن خواهد کرد.

اشتراک مطالعات انجام شده توسط کشورها می تواند راههای مقابله با این روند کاهشی را پیش روی دولتها قرار دهد. اما با استناد به این گفته مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست ‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات ‌معدنی کشور باید پیش از آنکه بدنبال پاسخ مناسب باشیم، پرسش‌های درست مطرح کرده و پاسخ‌های درست برای آن بیابیم، این پرسش و پاسخ درست، راهکار را به ما نشان خواهد داد و باید سریع پیش از آنکه خیلی دیر شود، اقدام کرد.