چراغ سبز ظریف به مقامات سعودی؛ دعوت بی‌سابقۀ ایران از عربستان
تدبیرشرق/دوستی دونالد ترامپ، چهل و پنجمین رییس‌جمهور امریکا با خاندان سعودی در عربستان، دولت مستعجل بود. کمتر از دو سال از واگذاری قدرت در کاخ سفید و حضور رییس‌جمهوری جمهوریخواه برمسند قدرت نگذشته است که فاصله زمانی گلایه‌های ترامپ از شرکای سعودی مستقر در ریاض کم و کمتر شده است. مجموع عملکرد دونالد ترامپ در یک سال و اندی گذشته نشان داده که وی اهل مماشات در پشت صحنه و پرداخت هزینه در افکار عمومی نیست. هرجا که احساس کند باید محتوای یک مکالمه خصوصی یا مفاد یک دستور غیرعلنی را فاش کرده و خرج کند بی‌اندک ملاحظه‌کاری سیاسی همین کار را می‌کند و البته عمدتا این سایرین از وزرای کابینه‌اش تا متحدانش در اروپا یا غرب آسیا هستند که باید هزینه‌های بلند بلند فکر کردن رییس‌جمهور را بپردازند. ملک سلمان و محمد بن سلمان، پادشاه و ولیعهد سعودی در چند روز گذشته بیشترین صدمه را از این رویه سکاندار کاخ سفید خورده‌اند و البته تا این لحظه لب گزیدن و سکوت کردن را به هر اظهارنظری ترجیح داده‌اند.
رییس‌جمهور تاجرمسلک امریکا اندک اندک حتی برای نفس کشیدن سعودی در حلقه رفقای خود نیز از آنها وجه نقد مطالبه خواهد کرد و البته این کار را بی‌اندک تعارف دیپلماتیکی و با به کار بردن الفاظ تحقیرآمیز در ملاءعام انجام خواهد داد. دونالد ترامپ به صراحت به خاندان سلمان می‌گوید حمایت ما از شما بهایی دارد و اگر مایل به ادامه این حمایت سیاسی، امنیتی و نظامی هستید باید بهای آن را پرداخت کنید. با این وجود به نظر می‌رسد که هرچه سعودی تحت لوای قراردادهای خرید تجهیزات نظامی، دلارهای نفتی بیشتری را به مقصد واشنگتن واریز می‌کند، ولع ترامپ برای بالاتر بردن قیمت بیشتر و بیشتر می‌شود. رییس‌جمهور امریکا تنها در یک هفته گذشته بارها سعودی را به مناسبت‌های مختلف نواخته و در نقش طلبکاری همیشگی از این کشور فرورفته است.
وی در یکی از سخنرانی خود گفت: «ما از عربستان سعودی حفاظت می‌کنیم. قطعا شما خواهید گفت که آنها ثروتمند هستند البته من ملک سلمان را دوست دارم اما به او گفتم، پادشاه! ما داریم از شما حفاظت می‌کنیم، شما شاید بدون حفاظت ما دو هفته هم آنجا دوام نیاورید، شما باید هزینه‌های نظامی حفاظت امریکا از عربستان را بپردازید.»
او سه روز قبل‌تر هم در توهینی آشکار به پادشاهی سعودی با اشاره به گفت‌وگوی تلفنی اخیرش با «ملک سلمان»، پادشاه سعودی گفته بود: «عربستان سعودی را دوست دارم. امروز گفت‌وگویی طولانی با پادشاه فوق‌العاده‌شان سلمان داشتم. به او گفتم، پادشاه! شما چندین تریلیون پول دارید. بدون ما چه کسی می‌داند برای‌تان چه اتفاقی می‌افتد؟ شاید نتوانید آن هواپیماها را نگه‌دارید. می‌دانید چرا؟ چون به آنها حمله خواهد شد.»
این اظهارات پایان ماجرا نبود و روزنامه واشنگتن‌پست نیز روز پنجشنبه در گزارشی پرده از اظهارات ضدسعودی رییس‌جمهور امریکا در یک جمع غیرعلنی برداشت و نوشت: «ترامپ در این جمع افشا کرده که پادشاه سعودی با او تماس گرفته و شخصا از او خواسته که ایالات متحده به ریاض در یک عملیات نظامی بزرگ کمک کند. ترامپ گفت که به ملک سلمان گفته که این کار بیش از حد هزینه‌بر است و برای اینکه ایالات متحده در این عملیات همکاری کند، عربستان سعودی باید هزینه‌اش را که به گفته ترامپ ۴ میلیارد دلار است، بپردازد.»
دونالد ترامپ در جریان رقابت‌های انتخاباتی خود مواضع سختگیرانه‌ای نسبت به عربستان سعودی داشت اما لابی‌های سعودی در حدفاصل پیروزی ترامپ در انتخابات تا آغاز به کار وی در کاخ سفید ورق‌های بازی را به گونه‌ای چرخاند که ترامپ از نخستین روز حضور در کاخ سفید رابطه بسیار نزدیکی با آل سعود در ریاض برقرار کرد. عربستان سعودی نخستین مقصد سفرخارجی ترامپ بود و در جریان همان سفر، وی قرارداد نظامی به ارزش ۱۱۰ میلیارد دلار با ملک سلمان بست که نشان می‌داد امریکا برخلاف واپسین ماه‌های حضور باراک اوباما در قدرت در حال احیای رابطه خود با ریاض است. در آن زمان رکس تیلرسون، وزیر خارجه وقت امریکا تاکید کرده بود که این توافق بخشی ازبسته اقتصادی ۳۵۰ میلیارد دلاری است که دو کشور برای همکاری‌های اقتصادی در یک دهه آتی در نظر گرفته‌اند. جرد کوشنر داماد ترامپ نیز رابطه حسنه‌ای با محمد بن سلمان دارد اما به نظر می‌رسد که در چند ماه اخیر افزایش بهای نفت در بازارهای جهانی و اصرار ترامپ به خارج کردن سهم ایران از سبد جهانی نفت در نتیجه تحریم‌ها به عاملی تنش‌زا در رابطه ریاض و واشنگتن بدل شده است. تیم ترامپ در حالی که تلاش می‌کند مشتری‌های نفت ایران را به صفر کردن خرید نفتی از تهران وادار سازد نگران ثبات بازار است و از همین رو فشارهای کاخ سفید بر عربستان برای افزایش تولید نفت افزایش یافته است. ترامپ تاکنون بارها تاکید کرده که امریکا در ازای «هیچ» از برخی کشورها حفاظت می‌کند و آنها به جای جبران با بالابردن بهای نفت سود بیشتری به جیب می‌زنند. در حالی که ترامپ هر روز بارهای بیشتری را بر شانه‌های عربستان سعودی می‌گذارد این ریاض بود که پس از خروج ترامپ از توافق هسته‌ای با ایران در ماه مه سال جاری میلادی نه تنها از این اقدام استقبال کرد بلکه تضمین داد کسری نفت ایران در بازارهای جهانی را جبران کند.
حسن استفاده ظریف از فضا
پس از بازتاب سخنان تحقیرآمیز دونالد ترامپ علیه عربستان سعودی، محمدجواد ظریف، وزیر خارجه که واپسین روزهای حضورش در نیویورک را پشت سرمی گذارد در توییتر خود نسبت به این اظهارنظرهای رییس‌جمهور امریکا واکنش نشان داده و نوشت: «رییس‌جمهور ترامپ، با گفتن اینکه سعودی‌ها نمی‌توانند بدون حمایت او دو هفته دوام بیاورند، دایما آنها را تحقیر می‌کند. این سزای این توهم است که امنیت را می‌توان به دیگران سپرد. ما بار دیگر به سوی همسایگان‌مان دست دوستی دراز می‌کنیم: بیایید «منطقه‌ای قدرتمند» بسازیم و این خودبزرگ‌بینی امریکا را مهار کنیم.» البته این نخستین‌بار نبود که وزیرخارجه در توییتر خود به مساله باج‌خواهی ترامپ از سعودی اشاره کرد و پیش از این نیز امریکا را متهم به دوشیدن چندصدمیلیارد دلار از عربستان کرده بود.
توییت جدید وزیر خارجه که به دو زبان انگلیسی و عربی منتشر شد، بازتاب رسانه‌ای بسیاری داشت. بسیاری از رسانه‌های منطقه‌ای توییت وزیر خارجه را با این تیتر پوشش دادند که ایران دست دوستی خود را به سمت عربستان در سایه اظهارات تحقیرآمیز ترامپ دراز کرد. اسپوتنیک در این زمینه نوشت: وزیر خارجه ایران اعلام کرد که تهران آماده همکاری با عربستان سعودی برای ایجاد خاورمیانه‌ای قوی است.
رسانه آر.تی در این زمینه نوشت: ایران که رابطه دوستانه‌ای با عربستان ندارد پس از اظهارات تحقیرآمیز ترامپ که ادعا کرده بود عربستان بدون کمک امریکا دو هفته هم دوام نمی‌آورد، پیشنهاد بی‌سابقه همکاری با همسایگان را داد.با وجود آنکه تهران و ریاض هیچ رابطه دیپلماتیکی با هم ندارند، ایران به رقیب قدیمی خود پیشنهاد همکاری می‌دهد تا در سایه آن به دخالت‌های امریکا در منطقه خاورمیانه پایان داده شود. آر تی در بخش‌های دیگری از گزارش خود می‌نویسد: امریکا در عربستان سعودی هیچ پایگاه نظامی ندارد اما ترامپ می‌گوید که ریاض امنیت خود را مدیون امریکاست. ترامپ هر روز موضع سرسختانه‌تری نسبت به تهران می‌گیرد و تحریم‌های هسته‌ای ایران نیز از ماه نوامبر به شکل جدی‌تری وارد میدان اجرا خواهند شد، ایران تلاش می‌کند امریکا را با توسل به هر روشی که شده در مسیر اعمال فشار حداکثری بر خود منزوی نشان دهد.ترامپ در حالی منت تامین امنیت عربستان را بر سر خاندان سعودی می‌گذارد که واشنگتن حضور نظامی سنتی فراگیری در منطقه غرب آسیا دارد. امریکا در بحرین و قطر ایستگاه‌های نظامی دارد و نیروهای امریکایی نیز در اردن و کویت حضور دارند.
نیوزویک تیتری متفاوت‌تر برای پوشش توییت وزیر خارجه ایران برگزید و نوشت: ترامپ و ظریف در یک موضوع اتفاق نظر داشتند و آن هم انتقاد از سعودی بود. دیپلمات ارشد ایران با رییس‌جمهور امریکا موافق است که عربستان امنیت خود را به امریکا سپرده و به زبان ساده‌تر برون سپاری کرده است. وزیرخارجه ایران در پاسخ به اظهارات ترامپ درباره عربستان، از وابستگی ریاض به واشنگتن انتقاد کرده و به نوعی پیشنهاد بازسازی رابطه تهران و ریاض به نفع تقویت صلح و ثبات منطقه‌ای را داد. با وجود آنکه ایران و عربستان سعودی از سال ۲۰۱۶ رسما رابطه دیپلماتیکی با یکدیگر ندارند اما وزیرخارجه ایران پیش از این نیز بارها از ایده گفت‌وگو میان تهران و ریاض برای حل اختلاف‌های موجود استقبال کرده است. با وجود تمایل ظریف، عادل‌‌الجبیر همتای سعودی وی هربار این پیشنهاد را رد کرده و تاکید داشته که تهران ابتدا باید رفتار منطقه‌ای خود را تغییر دهد.
محمدجواد ظریف در حالی در توییتر خود پیشنهاد همکاری‌های منطقه‌ای برای منطقه‌ای امن‌تر و مستقل را داده که عادل الجبیر هفته گذشته در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نشستی با حضور نمایندگان اسراییل، بحرین و امارات حاضر شده و سخنان تندی را علیه ایران مطرح کرد. وزیر خارجه سعودی در نشست فوق که عنوان «علیه ایران هسته‌ای» را به خود اختصاص داده بود لیست بلندبالایی از اتهام‌های ایران را قرائت کرده و این سوال را مطرح کرد که چگونه باید با کشوری که به دنبال نابودی ما است، مذاکره کنیم؟
احیای پیشنهاد قدیمی ایران
ایران و عربستان سعودی رابطه دیپلماتیک مستقیمی با هم ندارند اما محمدجواد ظریف برای رساندن پیام خود به همسایه جنوبی از «دیپلماسی توییتری» خاص خود استفاده کرد. از نخستین روزهای قطع رابطه دیپلماتیک ایران و عربستان سعودی در ژانویه ۲۰۱۶ کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بسیاری برای میانجی‌گری میان تهران و ریاض اعلام آمادگی کرده‌اند اما وزیر خارجه کشورمان در این مدت به اقتضای زمان و سوژه هرگاه لازم بوده پیام خود را با توسل به ابزارهایی چون سخنرانی در نشست‌های بین‌المللی، نگارش یادداشت در رسانه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای یا درج توییت‌هایی در فضای مجازی به گوش خاندان سعودی رسانده است.
به گفته مقام‌های سعودی فعالیت‌های منطقه‌ای ایران در سوریه، یمن و عراق اصلی‌ترین سوژه اختلاف میان تهران و ریاض است. از آغاز بحران داخلی در سوریه در سال ۲۰۱۱ تا به امروز عربستان و ایران در دو سوی میدان این نبرد ایستاده‌اند و هرکدام هزینه این تفاوت نگاه را هم پرداخت کرده‌اند. با پررنگ‌تر شدن پیروزی‌های ارتش سوریه اندک اندک نقش عربستان در این پرونده کمرنگ شد و محمد بن سلمان برای جبران شکست در سوریه به سراغ یمن رفت. خاندان سعودی یمن را به صحنه جنگ نیابتی با ایران تبدیل کرده و این در حالی است که محمد جواد ظریف از نخستین روزهای آغاز بحران در یمن طرحی چهارماده‌ای را برای برون‌رفت این کشور از بن بست سیاسی ارایه کرد که در همه این سال‌ها روی میز بود اما طرف سعودی ترجیح داد بحران را با باران بمب بر سر یمنی‌ها حل کند که البته تا به امروز چیزی جز شکست نظامی و اتهام‌هایی مبنی بر جنایت جنگی سعودی در یمن نصیب خاندان سلمان نشده است. محمد جواد ظریف، نخستین‌بار مفهوم برون سپاری امنیت را برای سیاست‌های سعودی در منطقه به کار برد و در این سال‌ها همواره در کنار انتقاد از این وابستگی سعودی به امریکا و قدرت‌های فرامنطقه‌ای برای تامین امنیت، راهکار نیز ارایه کرده است.
هرچند که رسانه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای توییت روز پنجشنبه وزیر خارجه ایران به دو زبان عربی و انگلیسی را به دعوت بی‌سابقه تهران از ریاض برای گفت‌وگو تعبیر کردند اما فراخوان ایران برای گفت‌وگو با همسایگان دعوتی دیرپا است که تهران همچنان منتظر روی خوش همسایگان به آن است. در روزهای ظهور داعش وزیر خارجه ایران بارها و بارها تاکید کرد که کشورهای منطقه با وجود تمام اختلاف‌های سیاسی و ایدئولوژیک باید مبارزه با تروریسم را به بستری مهم و حیاتی برای همکاری‌های حداقلی منطقه‌ای بدل کنند اما در همان بازه زمانی برخی از رقبای ایران در منطقه ترجیح دادند برای رسیدن به آرزوی برکناری بشار اسد از قدرت نقش روزی‌رسان معنوی و مالی داعش را بازی کنند. ظریف پس از فروپاشی خلافت داعش در سوریه و عراق مجددا طرح همکاری‌های منطقه‌ای را به روزرسانی کرد و به عنوان مثال در مقاله‌ای که در تاریخ ۵ بهمن ماه ۱۳۹۶ در روزنامه «ینی شفق» ترکیه نوشت، برای چندمین بار پیشنهاد ایجاد یک «مجمع گفت‌وگوی منطقه‌ای در خلیج فارس» را تکرار کرد.
در حالی که کشورهای اروپایی پس از ظهور دونالد ترامپ در امریکا و درک ملموس نتیجه سیاست‌های یکجانبه‌گرایانه وی بر ضرورت تقویت سیاسی، نظامی و امنیتی اتحادیه اروپا تاکید دارند، کشورهای حاضر در منطقه ما هنوز به این درک مشترک منطقه‌ای نرسیده‌اند. شاید بتوان گفت که حضور ترامپ در کاخ سفید بیش از پیش از این واقعیت رونمایی کرد که جهان در حال گذار به یک نظم پساغربی است و منطقه غرب آسیا باید خود را برای تطبیق با این واقعیت جدید آماده کند. تلاش برای رسیدن به منطقه‌ای قوی و شبکه‌سازی امنیتی همان ایده‌هایی هستند که وزیر خارجه کشورمان بارها در سخنرانی‌های خود به آنها اشاره کرده است.
توییت روز پنجشنبه محمدجواد ظریف که در آن از استراتژی سعودی برای برون سپاری امنیتش انتقاد می‌کند نیز ریشه در ایده‌ای دارد که ظریف آخرین بار به شکل مکتوب در بهمن ماه سال گذشته در نوشتاری به آن اشاره کرده بود. در حقیقت می‌توان گفت که بستر عملی توییت اخیر وزیر خارجه ایران ایده اشتراک منافع است که وی بارها آن را مطرح کرده بود و از آن با عنوان «شبکه‌سازی امنیتی» ایده ابداعی ایران برای پرداختن به مسائلی که از واگرایی در منافع تا تفاوت در قدرت و وسعت کشورها ناشی می‌شود، نام برده بود. وزیر خارجه ایران شبکه‌سازی امنیتی را تنها راه واقع‌گرایانه برای خروج از چرخه معیوب فعلی می‌داند که در توییت خود نیز به آن اشاره کرده است.
محمدجواد ظریف بازوهای این چرخه معیوب را اتکا به قدرت‌های فرامنطقه‌ای، ائتلاف‌های مبتنی بر حذف و توهم خرید امنیت با دلارهای نفتی یا چاپلوسی از سوی برخی کشورهای منطقه‌ای می‌داند.
پیشنهاد ظریف برای همکاری با عربستان سعودی برای ساخت منطقه‌ای قدرتمند و پایان دادن به خودبزرگ‌بینی امریکا یک بار دیگر پیشنهاد ایران برای ایجاد یک «مجمع گفت‌وگوی منطقه‌ای در خلیج فارس» را زنده کرد. اگر سعودی تا دیروز این پیشنهاد وزیر خارجه ایران را یک فانتزی دور از ذهن می‌دانست امروز با تامل در سخنان تحقیرآمیز ترامپ باید ضرورت گام برداشتن در مسیر آن را بیشتر احساس کرده باشد.
پیشنهاد ظریف برای همکاری با عربستان سعودی برای ساخت منطقه‌ای قدرتمند و پایان دادن به خودبزرگ‌بینی امریکا یک بار دیگر پیشنهاد ایران برای ایجاد یک «مجمع گفت‌وگوی منطقه‌ای در خلیج فارس» را زنده کرد. اگر سعودی تا دیروز این پیشنهاد وزیر خارجه ایران را یک فانتزی دور از ذهن می‌دانست امروز با تامل در سخنان تحقیرآمیز ترامپ باید ضرورت گام برداشتن در مسیر آن را بیشتر احساس کرده باشد.
