در آستانه شانگهای

درآستانه شانگهای
این یادداشت را ساعتی قبل از اعلام خروج ترامپ از برجام می نویسم. الان توجه اصلی رسانه ها ، سیاستمداران و دیپلماتهای ایران و جهان به واشنگتن است و منتظر ببیند ترامپ چگونه یک تفاهم اجماعی بین المللی را که به تصویب شورای امنیت سازمان ملل متحد رسیده است نقض خواهد کرد. در چنین فضای سیاسی – تبلیغی پرداختن به موضوعی همانند نوشته حاضر که به نشستی در آستانه پایتخت قزاقستان در موضوع سازمان همکاریهای شانگهای مربوط می شود کمی عجیب به نظر می رسد ولی من بعنوان یک کارشناس معتقدم که نه تنها چنین موضوعی عجیب نیست بلکه ضروری است و علت ضرورت آن ، این است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران باید با تحرکات ویژه خود در عرصه ها مختلف اجازه ندهد کل سیاست خارجی کشور گروگان تصمیمات و عقده های شخصی ترامپ شود و حتما ضروری است عرصه جدیدی برای فعالیتهای بین المللی جمهوری اسلامی ایران گشوده شود.
شهرآستانه پایتخت قزاقستان روزهای جمعه ۱۴ و شنبه ۱۵ اردیبهشت ماه ۹۷ شاهد اجلاس مراکز مطالعاتی برجسته کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاریهای شانگهای بود. عنوان این جلسه ” سیزدهمین مجمع سازمان همکاریهای شانگهای” بود. مجمع سازمان همکاریهای شانگهای تلاش دارد اتاق فکر و اندیشکده سازمان همکارهای شانگهای باشد و از طریق برگزاری نشستهای ادواری سالانه یا نشستهای موردی و موضوعی فرصتها و تهدیدهای پیش روی سازمان همکاریهای شانگهای را شناسایی کند و راهکارهای لازم را برای مسایل در پیش سازمان به اجلاسیه های رسمی سازمان پیشنهاد نماید.
در نوشته قبلی خود در این خصوص که با عنوان ” شانگهای از نگاه سوچی ” در همین وبلاگ منتشر گردید ضمن ارائه گزارشی از نشست سوچی (۲۸و ۲۹ فروردین ) در خصوص سازمان همکاریهای شانگهای و تشریح موضوعات مطروحه در آن نشست براین نکته تاکید کردم که نشست سوچی تلاشی بود از طرف روسیه تا گفتمان مورد نظرخود را که گفتمانی ژئوپلیتکی و سیاسی است برسیمای سازمان شانگهای غالب گرداند و این بار می نویسم که نشست آستانه نوعی تلاش مورد حمایت چین بود که گفتمان چینی اقتصاد محور را در سازمان شانگهای غالب بگرداند.
با توجه به اجلاس سران سازمان همکاریهای شانگهای که (به احتمال زیاد) در ۱۷ و ۱۸ خردادماه در بندر تسین تائو(چین تائو ) چین برگذار خواهد شد روسیه وچین تلاش دارند هریک گفتمانهای مورد نظر خود را بر روندهای تصمیم گیری در سازمان حاکم نمایند. البته با توجه به این که اجلاس آتی سران در چین برگزار خواهد شد می توان گفت چین از مزیت برگزاری اجلاس در خانه خود استفاده خواهد کرد و دیدگاههای مورد نظر خود را در سازمان بیشتر تقویت خواهد نمود.
سیزدهمین مجمع شانگهای با حضور نمایندگان مراکز مطالعاتی عمده کشورهای عضو و ناظر سازمان به صورت رسمی صبح جمعه ۱۴ اردیبهشت ماه آغاز شد و پس از سخنان کوتاه و رسمی میزبان و دبیرخانه سازمان ، نمایندگان کشورهای عضو سازمان طی سخنان کوتاهی دیدگاههای خود را درباره مهمترین موضوعات مورد توجه خود را بیان کردند. پس از جلسه افتتاحیه جلسات تخصصی مجمع آغاز شد که در هرکدام از جلسات تخصصی پنج یا شش نفر سخنرانی نمودند. عناوین جلسات تخصصی عبارت بودند از:
۱- نقش و اهمیت سازمان همکاریهای شانگهای با توجه با واقعیتهای نوین ژئوپلیتکی
۲- تقویت همکاریها در مقابله با چالشها و تهدیدات امنیتی
۳- چشم انداز آینده تحولات آینده سازمان همکاریهای شانگهای : مسائل و اولویتها
۴- توسعه همکاریهای تجاری ، سرمایه گذاری ، حمل و نقل و توریسم
۵- سازمان همکاریهای شانگهای و همکاریهای اقتصادی منطقه ای
در پایان جلسات تخصصی که در طول دو روز ادامه داشت نمایندگان مراکز مطالعاتی کشورهای عضو در جلسه ای بسته که سه ساعت طول کشید دور هم نشسته و متن بیانیه ای که به اجلاس وزیران خارجه سازمان ارائه می شود را آماده ساختند. مطابق رویه جاری در سازمان باید همه اعضاء سازمان در خصوص تمام متنها توافق اجماعی داشته باشند و به منظور پرهیز از مشخص شدن اختلافات ، جلسات تصمیم گیری در پشت درهای بسته صورت گرفته و متن تصمیمات علنی منتشر نمی شود.
حضور هند و پاکستان برای اولین بار به عنوان عضو اصلی سازمان در این مجمع ضمن آن که از موضوعات مهم نشست آستانه محسوب می شود و باید این نکته را بطور مشخص خاطر نشان کرد که عضویت هند تاثیرات ویژه ای را در سازمان در پی خواهد داشت. این مهم از نوع رویکرد و حضور هیات نمایندگی هند در نشستهای سوچی و استانه مشخص می شود. سطح و تعداد اعضاء هیات هندی و نوع ورود آنها به مباحث فکری سازمان و طرح موضوعات نشان از آن دارد که هند خود را به نوعی در سطحی متفاوت از دیگر اعضاء سازمان دانسته و خود را در سطح روسیه و چین می داند.
توجه به زبان انگلیسی در سازمان شاید اولین اثر حضور هند در سازمان همکاریهای شانگهای باشد. زبانهای روسی و چینی زبانهای رسمی سازمان همکاریهای شانگهای است و کلیه جلسات سازمان به این دو زیان برگزار شده و اسناد رسمی سازمان هم به این دو زبان تنظیم می گردد . به نظر می رسد پس از عضویت هند و پاکستان ،زبان انگلیسی در سارمان شانگهای بیشتر و جدی تر مورد توجه قرار گیرد و این نکته ای بود که نماینده هند به صراحت درباره ضرورت توجه به زبان انکلیسی در سازمان و تهیه اسناد به سه زبان روسی ، چینی و هندی صحبت کرد.
در کنار رقابت گفتمانی روسیه و چین یکی از نکات مورد توجه در مجمع آستانه بحث رقابت ایده ها ی اقتصادی چین و روسیه در کشورهای منطقه است. چین تلاش دارد بین سازمان همکاری شانکهای و ابتکار ” یک کمربند، یک راه” ارتباط یرقرار کند و به نوعی ابتکار یک کمربند و یک راه را پیشران ( لوکوموتیو ) سازمان شانگهای معرفی کند و در مقابل روسیه مایل است ابتکار روسی ” اتحادیه اقتصادی اوراسیا ” چنین نقش اقتصادی را در داحل سازمان شانگهای بر عهده داشته باشد.
شاید مهمترین موضوع برای کشور ما در ارتباط با سازمان شانگهای چگونگی موقعیت ما در سازمان است. جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۰۵ به عنوان ناظر در این سازمان پذیرفته شده است و علی رغم درخواست عضویت در این سازمان درسال ۲۰۰۸ هنوز موضوع عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای حل نشده است. ایران از زمانی که موضوع عضویت کامل هند و پاکستان در سازمان در اجلاس ۲۰۰۶ اوفا مورد بحث قرار گرفت و متعاقبا عضویت کامل این دو کشور در اجلاس استانه در سال ۲۰۱۷ به تصویب رسید ولی عضویت ایران در سازمان مطرح نشد به نوعی سطح مشارکت خود را در اجلاسیه های محتلف سازمان مورد تجدید نظر قرار داد و با طرح و پیگیری عضویت خود را سازمان به سردی برخورد کرد.
به عنوان یک کارشناس منطقه ، اینجانب از موقعیت ناظری ایران در سازمان همکاری شانگهای دفاع می کنم و معتقدم که ایران در در ارتباط با موضوع عضویت خود دوبار اشتباه کرده است. یک بار در سال ۲۰۰۸ که تقاضای عضویت کامل در سازمان شانگهای را مطرح کرد و یک بار هم با کاهش سطح مشارکت خود در اجلاسیه های مختلف سازمان به خاطرعدم تصویت ایران در سازمان سالهای اخیر است. در مورد اول ایران بدون مطالعات کافی در اثار داخلی ، منطقه ای و بین المللی درخواست عضویت در سازمان را مطرح ساخت و بار دوم اشتباه را زمانی مرتکب شد که تصمیم گرفت در اعتراض غیرعلنی به عدم تصویت عضویت ایران در سازمان ، سطح حضور خود را در اجلاسیه های مختلف آن کاهش دهد.
موقعیت عضویت ناظری برای جمهوری اسلامی ایران در سازمان فرصت خوبی را برای جمهوری اسلامی ایران فراهم می آورد تا تحولات این سازمان را که سازمانی بالنده و رو به توسعه است از نزدیک مورد مطالعه قرار دهد و آثارداخلی و بین المللی عضویت ایران در سازمان را در یک بازه زمانی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. بدون شک با توجه با ساختارها ، ارزشها و سازو کارهای قانونی تصمیم گیریها برای عضویت کشورمان در سازمانها و نهادهای بین المللی موضوعی ساده ای نبوده و نیازمند داشتن اطلاعات مبسوط است که این مهم در بستر تعامل بیشتر با سازمان و بهره مندی از موقعیت ناظری آن فراهم می گردد.
بهره مندی جمهوری اسلامی ایران از داشتن جایگاه ناظری سازمان همکاری شانگهای این فرصت را برای کشورمان فراهم می سازد تا با تعامل بیشتر با دیگر کشورهای عضو و ناظر سازمان از ظرفیتهای سازمان همکاری شانگهای در بستر تعامل و همکاری با دیگر اعضاء سازمان بهره بردای نماید و این نکته مهمی است که باید در سفر آینده رئیس جمهوری اسلامی به تسین تائو چین برای شرکت در اجلاس سران شانگهای مورد توجه جدی قرار گیرد. معنی دیگر این سخن آن است که جمهوری اسلامی ایران نه رویه کاهش سطح حضور خود در سازمان را ادامه دهد و نه موضوع عضویت در سازمان را بدون ارزیابیهای دقیق اسناد داخلی سازمان و تطبیق آنها با قوانین و نظام حقوقی کشورمان دنبال کند بلکه از فرصتهای مستتر در وضع موجود استفاده نموده و سطح روابط و منافع متقابل کشورمان را با دیگر کشورهای عضو و یا ناظر سازمان ارتقاء دهد.