اجتماعی برنج و ضرورت مکانیزاسیون کشاورزی / فروزان اجتماعی

تدبیرشرق/توسعه و مکانیزاسیون کشاورزی به ویژه در استان های شمالی (گیلان ، مازندران و گلستان )یکی از مهم ترین رویکردهای برنامه های توسعه کشور بعد از انقلاب  و سند چشم انداز توسعه ۲۰ بود. برای نیل به این مقصود  طرح ، برنامه ، سند های توسعه ای، استراتژی های بلند و میان مدت متعددی تدوین و به اجرا در آمد.  مکانیزاسیون، استفاده از تکنولوژی روز در کشاورزی برای توسعه پایدار است و اهداف مکانیزاسیون را می توان به افزایش تولید، کاهش هزینه ها، کاهش سختی کار کشاورزی و افزایش جذابیت آن، افزایش بهره وری از نیروهای کارگری، افزایش کیفیت کار زراعی و امکان انجام آن در کمترین مدت زمان و  انجام به موقع عملیات کشاورزی برشمرد. از دیدگاه اکثر کارشناسان مربوطه ، مکانیزاسیون کشاورزی به معنای مکانیکی کردن عملیات کشاورزی است و دارای دو معنای عام و خاص است که معنای خاص آن فقط شامل تکنولوژی ماشینی و مسائل مرتبط با آن در کشاورزی است ، در حالی که معنی عام مکانیزاسیون تمامی مسائل و تجزیه و تحلیل های کلی مرتبط با کشاورزی و مدیریت آنها را شامل می شود.به عبارت دیگر مکانیزاسیون در دو مبحث فنی و اقتصادی مطرح می شود، در بعد فنی مسائل مربوط به ماشینی کردن کشاورزی و در بعد اقتصادی مدیریت مناسب برای افزایش درآمد و کاهش هزینه ها مد نظر قرار می گیرد .براین اساس مکانیزاسیون کشاورزی مجموعه ای وسیع از مسایل مرتبط با کشاورزی را شامل می شود که استفاده از تکنولوژی در حوزه کاشت ، داشت و برداشت، تنها بخشی از آن است. با این وصف حتی در  استفاده و بهره گیری از تکنولوژی در حوزه کاشت و مکانیکی کردن عملیات کاشت،داشت و برداشت کشاورزی ایران به خصوص در استان های شمالی همچنان به صورت سنتی باقی مانده و فاصله فاحشی با کشاورزی کشورهای توسعه یافته دارد. به عنوان مثال بر اساس آمارهای رسمی « از مجموع ۲۳۸ هزار هکتار شالیزار استان گیلان تاکنون ۶۷ هزار هکتار تجهیز شده است» (۱) و عملاً شالیکاران ۱۷۰ هزار هکتار گیلانی چشم به راه اجرای طرح تجهیز، تسطیح و یکپارچه سازی هستند. و علی رغم آنکه از ۲۳۸ هزار هکتار شالیزار گیلان تنها ۴۵ هزار هکتار آن با ماشین نشا می شوند، این استان دارنده رتبه نخست ایران در کشت مکانیزه برنج می باشد. به طور کلی ضریب مکانیزاسیون بخش کشاورزی ( استفاده از تکنولوژی و ماشین آلات کشاورزی ) در ایران کمی بیش تر از یک اسب بخار در هکتار است و این رقم با کشورهای توسعه یافته فاصله بسیار دارد و دولت امیدوار است بر اساس برنامه ها و سند چشم انداز ۲۰ ساله طی دو برنامه پنجساله  به ضریب  ۲/۵ اسب بخار در هر هکتار دست یابد.درحالی که به اعتقاد برخی کارشناسان ضریب  قابل قبول مکانیزاسیون کشاورزی در ایران ۹ اسب بخار در هر هکتار است.سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) سرمایه های واقعی بخش کشاورزی را به سه قسمت زمین و ساختمان، دام و طیور و زنده و ماشین های کشاورزی تقسیم بندی کرده است . براساس این تقسیم بندی، سهم ماشین های کشاورزی از سرمایه های یادشده در ایران و هند ۸ درصد، برزیل ۱۰ درصد، ترکیه و اسپانیا ۳۰ درصد، آمریکا و استرالیا ۲۵ درصد و آلمان ۵۳ درصد است.

افزایش ضریب مکانیزاسیون کشاورزی موجب اقتصادی کردن تولید، افزایش بهره وری در عوامل تولید و نهاده ها و کاهش سختی فعالیت های کشاورزی می شود. به استناد آمارهای رسمی  رسیدن به هدف ۲/۵ اسب بخار در هر هکتار مستلزم برخورداری از حدود ۵۰۰ هزار دستگاه تراکتور فعال در بخش کشاورزی شامل ۱۷۵ هزار دستگاه تراکتور سبک، ۲۵۰ هزار دستگاه تراکتور متوسط، ۵۰ هزار دستگاه تراکتور نیمه سنگین و ۲۵ هزار دستگاه تراکتور سنگین  و ۲۰ هزار دستگاه کمباین غلات می باشد. و این در حالی است که  بخش کشاورزی هم اکنون از حدود ۸ هزار دستگاه تراکتور سبک، ۱۵۰ هزار دستگاه تراکتور متوسط، ۱۸ هزار دستگاه تراکتور نیمه سنگین و یک هزار دستگاه تراکتور سنگین  و ۶ هزار دستگاه کمباین غلات برخوردار است. بر این اساس برای رفع کمبودها و رسیدن به ضریب مکانیزاسیون مناسب، باید ۱۶۷ هزار دستگاه تراکتور سبک، ۱۰۰ هزار دستگاه تراکتور متوسط، ۳۲ هزار دستگاه تراکتور نیمه سنگین و ۲۴ هزار دستگاه تراکتور سنگین  و ۱۴ هزار دستگاه کمباین غلات به بخش کشاورزی تزریق شود. علاوه بر این از جایگزینی ماشین آلات فرسوده با ماشین آلات جدید نیز نباید غافل شویم. زیرا بخش عظیمی از ماشین آلات موجود کشاورزی در ایران از رده خارج شده  و دیگر صرفه اقتصادی ندارند. اساساً عمر مفید ماشین آلات کشاورزی در دنیا ۱۳ سال است، این میانگین در ایران ۲۷ سال است.  به عنوان مثال براساس یک گزارش رسمی «هم اکنون ۸۰ درصد ماشین آلات کشاورزی دراستان مازندران مستهلک بوده و نیاز به روزآمد کردن این ماشین آلات احساس می شود» . (۲) به طور کلی در حال حاضر بیش از ۱۵۰ هزار دستگاه تراکتور و همچنین ۴ هزار دستگاه کمباین فرسوده و ۹ هزار تیلر دارای عمر بیش از ۱۳ سال داریم . با محاسباتی که انجام شده است، ماشین آلات کشاورزی فرسوده سالانه ۴۵۰ میلیون لیتر سوخت اضافه مصرف می کنند. این رقم از بودجه بسیاری از سازمانهای دولتی حتی سازمانهای تابعه وزارت جهاد کشاورزی نیز بیشتر است. با جایگزینی ماشین های نو و کم مصرف به جای ماشین های فرسوده، افزون بر کاهش مصرف سوخت، ضایعات محصولات کشاورزی نیز کاهش و کیفیت تولید افزایش خواهد یافت.در حوزه خدمات ترویجی نیز عملکرد وزارت جهاد کشاورزی به خصوص در مورد برنج و چای بسیار ضعیف است . به طوریکه علی رغم برخورداری از پتاسیل های لازم ایران همچنان بخشی از نیاز داخلی خود به برنج و چای را از طریق واردات تامین می کند . و این در حالی است که براساس آمار وزارت جهاد کشاورزی در حال حاضر سالانه دو میلیون و ۲۰۰ هزار تن برنج سفید در ۶۱۵ هزار هکتار از شالیزارهای ۱۶ استان برنج خیز کشور، تولید می‌شود که این مقدار برنج ۷۵ تا ۸۰ درصد نیاز داخلی کشور را تامین می‌کند. پیش تر رئیس اسبق سازمان جهاد کشاورزی گیلان از طرح خودکفایی در تولید برنج در سال ۹۲  با زیر کشت  بردن ۸۰ هزار هکتار از شالیزارهای گیلان و مازندران با ارقام پر محصول خبر داده بود.  «کشت گسترده رقم پرمحصول و با کیفیت برنج که با نام «گوهر» در اختیار شالیکاران قرارگرفته، راهکاری مناسب برای افزایش تولید محصول برنج محسوب می‌شود، کشت این رقم پر محصول و با کیفیت، در کنار اصلاح ساختار کشاورزی، کمبود نیاز برنج کشور را جبران می‌کند.» (۳)
به طور کلی برنج یکی از مهم‌ترین محصولات غذایی در منطقه آسیای مرکزی و غربی است. تقاضا برای این محصول هر ساله رو به افزایش است . واردات برنج از دو میلیون تن در سال به حدود ۶ میلیون تن در سال ۲۰۰۹ رسیده و پیش‌بینی می‌شود مصرف برنج در این ناحیه از حدود ۹ میلیون تن در زمان حاضر به میزان ۱۲ میلیون تن در سال ۲۰۲۰ و ۱۶٫۵ میلیون تن در سال ۲۰۳۵ افزایش یابد. ایران ۵۴ درصد از وسعت کل منطقه برنج‌خیز ناحیه آسیای مرکزی و غربی را به خود اختصاص داده است، حدود ۶۱ درصد مجموع تولید برنج در منطقه مرکزی و غربی آسیا به ایران تعلق دارد. بر این اساس در صورت مکانیزاسیون کاشت ، داشت ، برداشت و فرآوری تولید برنج ایران می تواند حتی به صادر کننده برنج به منطقه اسیای میانه و غربی تبدیل شود. بر اساس سند چشم انداز ۲۰ ساله ایران تا سال ۱۴۰۴ باید به مرز تولید ۱۴۸ میلیون تن انواع محصولات کشاورزی برسد. بدون شک در صورت تحقق این امر سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی ، اشتغال ، تجارت و صادرات غیر نفتی  بسیار حایز اهمیت خواهد بود. قطعاً تحقق این امر و رسیدن به چشم انداز ۲۰ ساله با کت و شلوار و نشستن پشت میز و شعار دادن امکان پذیر نخواهد بود.

پی نوشت:
۱-    مصاحبه معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی گیلان با خبرگذاری مهر ۱۳۹۲/۲/۱۷
۲-    مصاحبه دبیر کمیسیون تخصصی کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق بازرگانی، صنایع و معادن مازندران با رسانه ها  مرداد۱۳۸۹
۳-    مصاحبه رئیس سازمان جهاد کشاورزی گیلان با خبرگذاری فارس ۱۳۹۱/۴/۲۵
*نایب رییس شورای شهر کیاشهر