این تصاویر و نشانه‌ها می‌گوید زلزله تهران جدی‌است

این درحالی است که گسل شمال تهران (شکل های ۱ تا ۳) با جابه جا کردن نهشته های کواترنر در ناحیه شمالی تهران همراه بوده است و آخرین بررسی های دیرینه لرزه شناسی گویای لرزه زا بودن آن حتی در مدت زمان عهد حاضر – هولوسن – بوده است. جمعیت تهران نیز در ۵۰ سال اخیر به بیش از ۱۰ برابر افزایش پیدا کرده به نحوی که امروزه جمعیت تهران بزرگ در حدود ۱۳ میلیون نفر برآورد می شود.

از آنجا که گسل شمال تهران از ناحیه شهری کل مناطق شمالی شهرتهران و در ادامه از پهنه مسکونی جنوب شهر کرج عبور می کند و هم اکنون بخشهایی از منازل مسکونی بر رو یا در فرادیواره این گسل ساخته شده و یا در مناطق ۱، ۲، ۳و ۴و ۵و۲۱ و ۲۲ شهرداری تهران در حال ساخت می باشد. همچنین نزدیکی گسل مشاء به ناحیه شمال و شمالشرقی تهران و عبور آن از حدود ۳۶ کیلومتری شمالشرق این شهر در تلاقی با گسل شمال تهران در محل روستای کلان و در نهایت وجود گسلهای ایوانکی، شمال و جنوب ری و کهریزک و خطواره های مهم ساختاری در ناحیه جنوب و جنوب غربی تهران، مشخص می کند که پهنه شهری کنونی در معرض گسیختگی مستقیم گسلش زمین لرزه ای واقع بوده و یا در نزدیکی پهنه های لرزه زا قرار دارند. از سوی دیگر ساخت و ساز در حریم گسلهای فعال در محدوده شهری کرج بزرگ، مارلیک، ماهدشت نیز در حال انجام است.

شکل ۱ – نقشه گسلهای گستره تهران

شکل ۲: اثر سطحی گسل شمال تهران در پای دامنه های شمالی تهران

شکل ۳: عکس هوائی گسل شمال تهران و موقعیت روستای کن در نزدیکی اثر سطحی گسل شمال تهران در عکس هوایی گرفته شده در سال ۱۳۳۴٫

تصویر گوکل مپ از همان محدود در شمال غربی تهران، به توسعه شهرسازی در طی ۶۳ سال گذشته (در مقایسه با شکل بالا) و محدوده شمال غربی تهران به سرعت در حال توسعه است توجه شود.

۱- موقعیت تهران از دید چشمه های لرزه زا:

از نظر موقعیت، نمی توان کلانشهر تهران از محل گسلهای لرزه زا دور کرد. از گسله شمال تهران با طول تقریبی ۱۰۰ کیلومتر، گسلی فعال است که متوسط دوره بازگشت زلزله‌های روی این گسل حدود ۳۵۰۰ سال است. چنانکه نابودی تمدن قیطریه در ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد (بر اساس حفاری های باستانشناختی دهه ۴۰ در محدوده پارک قیطریه) به رخداد زمینلرزه مربوط باشد، به باور نگارنده چه بسا بتوان رخداد زلزله مزبور را در اثر فعال شدن گسل شمال تهران در ۳۲۰۰ سال قبل دانست . ممکن است زلزله‌ ۱۱۷۷(شرق بویین زهرا-اشتهارد) ناشی از فعالیت این سامانه گسلی بوده باشد. دیرینه لرزه شناسی روی این گسله -در منطقه ورداورد در نزدیکی کرج-نشان می دهد که زمینلرزه باستانی در حدود ۳۰۰۰ سال قبل در اثر جنیایی این گسل رخ داده است. با توجه به روابط تجربی موجود و لحاظ کردن طول آن، گسل شمال تهران توان ایجاد زمینلرزه های با بزرگای بیش از ۷ را دارد. بر اساس شواهد ریخت زمینساختی از وقوع زمین لغزش های بزرگ (در شمال و شمالغرب تهران) روی این گسله می توان رخداد زمینلرزه های گذشته – و در نتیجه توان لرزه زایی- با بزرگای ۷٫۵ را نیز برای آن لحاظ نمود.

۲- گسله مشاء با طولی بیش از ۱۸۰ کیلومتر از ناحیه شمال شرقی تهران و شمال کوههای توچال می‌گذرد و در غرب به گسل طالقان می‌پیوندد. وجود محل تلاقی دو گسل مشاء و شمال تهران در روستای کلان در شمال شرق سد لتیان از نکات بسیار مهم در تعیین محدود با خطر بالا از دید لرزه زمینساختی است. به نظر می رسد که زمینلرزه ۱۸۳۰ دماوند، شمیرانات- که درپایان زمان حکومت فتعلیشاه قاجاررخ داد- آخرین رخداد لرزه با بزرگای بیش از ۷ مرتبط با این گسل باشد. نزدیکترین فاصله این گسل با شمال شرق تهران، محل روستای کلان است (در حدود ۳۵ کیلومتری تهران پارس) که در همین محل تلاقی گسل مشا با گسل شمال تهران هم رخ می دهد، و به واسطه همین تلاقی یک پتانسیل خطر مهم برای شمال تهران محسوب می شود.

۲) پهنه گسله ایوانکی/ گسل ری در جنوب ، جنوب شرق شهر تهران واقع شده است. سه شاخه گسلی شمال ری، جنوب ری و کهریزک با فواصل اندکی از یکدیگر قرار گرفته است. مطالعات مختلف بیانگر دوره بازگشت حدود ۳۰۰۰ سال برای این گسله و توانایی ایجاد زلزله‌ای با بزرگای حداکثر ۷٫۵ است. محتمل است که زلزله ۸۵۵ میلادی در اثر فعال شدن پهنه گسله ایوانکی رخ داده باشد.

۳) گسل پیشوا در کنار شهر پیشوای ورامین قرارگرفته است. این شهر و کل محدوده ورامین و ری در زلزله سال ۷۸۵ ه.ق. (۱۳۸۴ میلادی) در زمان خلافت واثق دوم عباسی و همزمان با حمله تیمور لنگ ، در اثر فعال شدن گسل پیشواویران شد.

ویژگی های گسل فعال

در بررسیهای نو زمینساختی برای محدودیت در استفاده از واژه های جنبا یا فعال برای عناصرساختاری، نشانه ها و مشاهدات چندی بایستی مورد ملاک قرار گیرد.گسل هایی که دارای یک یا چند ویژگی زیر باشند، گسل های جنبا یا گسل های توانمند به حساب می آیند:

۱٫ گسلش سطحی در رسوبات کواترنر پسین وجود داشته و یا نشانه هایی مبنی برحرکت آنها برای یکبار در طی ۳۵ هزار سال پیش و یا حداقل دوبار در طی ۵۰۰ هزار سال اخیر در دست است.
۲٫ کانون یابی زمین لرزه های بزرگ با خطای کم در سده بیستم در نقطه ای از درازای گسل های راستالغز ، فرادیواره ، گسله های فشاری و یا کششی
۳٫ رویداد زمین لرزه های تاریخی و مهم (پیش از سده بیستم) در بخشی از درازای گسل.
۴٫ مشاهده دیواره گسل های جنبا در روی زمین که براثر فرسایش از میان نرفته باشد. در واقع اختلاف سطح ایجاد شده ناشی از حرکت گسله در اثر فرسایش محو نشده باشد.
۵٫ رویداد خردلرزه ای زیاد، همبستر با سطح گسل که به وسیله شبکه کامل و بسته لرزه نگاری محلی با خطای کم رومرکز و کانون ژرفی و زمان گیری یکنواخت برداشت می شود. در واقع نقطه ای از گسله منطبق با کانون سطحی زمین لرزه ثبت شده و مهمی باشد که کانون آن با خطای کمی محاسبه شده است.
۶٫ همبستگی زمین ساختی یک گسل با گسل شناخته شده جنبا که به سبب جنبش آن در گسل مجاور نیز جنبش روی دهد.
۷٫ آژانس حفاظت محیط زیست ایالات متحده در سال ۱۹۸۱، گسلی که در ۱۰ هزار سال اخیر حداقل یک فعالیت داشته باشد را فعال درنظر می گیرد، در صورتی که کمیسیون استاندارد ایالات متحده در سال ۱۹۸۲ گسل فعال را با یک حرکت تا ۳۵ هزار سال قبل و یا حداقل دو جنبش یا بیشتر در ۵۰۰ هزار سال پیش معرفی می کند.
۸٫ در امتداد گسله لرزشهای خفیف ولی فراوان که رویداد آنها تنها از طریق لرزه نگاری در محل شناسایی می شود، رخ دهد.
بنابراین، هرچند تاکنون تعریف فراگیری برای شناخت گسل های فعال ارائه نگردیده، ولی از دیدگاه مهندسی، گسلی جنبا در نظر گرفته می شود که در بازه زمانی هولوسن (۱۰ هزار سال قبل) جابه جایی داشته و در یکصد سال آینده نیز استعداد و پتانسیل فعالیت داشته باشد . بر اساس این تعریف ها گسل شمال تهران و همچنین گسل ایوانکی، گسل پیشوا، گسل کهریزک، و گسل مشا از گسلهای مشخصا فعال در پیرامون تهران هستند
انتظار می رود چنین گسل هایی در آینده نیز دچار جابه جاشدگی نسبی شده و در هر گونه سازه ای که بر روی آنها قرار گیرد، برش ایجاد نماید. درنتیجه شناخت دقیق و کامل گسل ها، به ویژه گسل های کواترنری، گام نخست در راه بررسی لرزه زمین ساخت، خطر زمین لرزه و گسلش در هر منطقه می باشد. ارزیابی ریسک لرزه ای مستلزم یک دانش کامل از گسل های لرزه زا، در گستره مورد بررسی است.

انتخاب محل دیگری برای پایتخت ایران، برای مناسب سازی شهر تهران به عنوان یک سکونتگاه شهری مدرن

یکی از راههای مناسب سازی شهر تهران برای مناسب سازی شهر به عنوان شهری با ریسک کمتر زلزله، انتخاب محل و ساخت پایتخت جدیدی برای ایران است. ملاحظات گوناگون جاهای گوناگونی از ایران کمتر از خطرهای طبیعی نظیر زلزله و سیل هستند و منابع طبیعی قابل استفاده صحیح بیشتر در دسترس است – به ویژه در پهنه نوار سنندج – سیرجان (مثلا ناحیه ای در نزدیکی گلپایگان یا ملایر ) می توان ناحیه ای را که از نظر دسترسی، آب و هوا، آب زیرزمینی، امنیت و آسایش برای نسلهای بعدی مناسب باشد انتخاب نمود. این شهر جدید باید مرکز اداری و حکومتی و همچنین مرکز علم و فناوری های پیشرفته و شایسته مرکزیت برای غرب آسیا در آینده باشد. با ایجاد این پایتخت جدید کاهش جمعیت و سپس ایجاد ثبات در جمعیت کلانشهر تهران به عنوان یک راهبرد کاهش ریسک باید مورد توجه قرار گیرد.

ایجاد فضای سبز در منطق با ریسک بالا در جهت کاهش ریسک و توسعه پایدار در آینده

در شهر کنونی تهران ضمن عدم رعایت استانداردهای اولیه زیست محیطی نظیر فضای سبز و پاکی هوا (که در هر دو با توسعه شهر عملاً در جهت کاهش شاخصهای پیش رفته‌ایم)، با ساخت و ساز بیشتر، ضمن رشد اقتصادی متمرکز در پایتخت، توسعه¬ای به شدت ناپایدار رخ داده است. هنگامی که درشمال شهر تهران در محدوده منابع طبیعی حاشیه (سابق) شهر تهران، در سوهانک، دارآباد، نیاوران، دربند، فرح زاد و کن آپارتمان، مجتمع و شهرک ایجاد شده، ضمن اینکه به حریم منابع طبیعی جنوب البرز تجاوز شده است، می¬توان بارزترین جنبه¬های ناپایداری توسعه را مشاهده نمود. (چنین مسائلی امروزه در شمال ولنجک و در نزدیکی تله کابیت توجال، شمال سعادت آباد، سوهانک، مینی سیتی، شمال دربند، محله امام زاده قاسم، شمال نیاوران، شهرک نفت در شمال پونک و فرحزاد و شهرک جدید ایجاد شده در ناحیه شمال روستای سابق کن در شمال تهران دیده می شود. در تهران آینده باید در جهت توسعه پایدار با کاهش ریسک در منطق یاد شده برای توسعه و تخصیص فضای ساخته شده به فضای سبز و پارک ها حرکت شود. این کار در فرانسه و در شهر پاریس با توسعه پشته سبز ( La Coullé Verte ) برای محل عبور تاسیسات حساس در فضای شهری سالهاست که رعایت می شود.

بر پایه آمار جمعیت برآورد شده در مناطق بیست و دو گانه شهر تهران در پایان سال ۱۳۹۵ جمعیت شهر تهران ۸٫۹ (هشت میلیون و نهصد هزار نفر) (در شب ها) بود. جمعیت ساکن بر روی پهنه گسله در مناطق ۱، ۲، ۳، ۴، ۶، ۲۱ و ۲۲ در شمال تهران ۲٫۱ (دو میلیون و یکصد هزار نفر) و در مناطق ۱۸ و ۱۹ و ۲۰ در جنوب تهران یک (یک میلیون نفر) است. بنابراین در شمال و جنوب تهران جمعا ۳٫۱ (سه میلیون و یکشصد هزار نفر) روی پهنه های گسل های فعال زندگی می کنند. البته این تنها ریسک مرتبط با زلزله برای شهر تهران نیست و فقط برآوردی از جمعیت ساکن در “پهنه های گسله در شمال و جنوب و شهر” را در پایان سال ۹۵نشان می دهد. بدیهی است، موضوع تراکم بالای جمعیت و بافت فرسوده به ویژه در مناطق۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶ و ۱۷ تهران (که در آنها در پایان سال ۹۵ برآورد می شود جمعا ۲٫۲ – دو میلیون و دویست هزار نفر رندگی کنند) خود مساله ای جداگانه است. جنبش شدید در محدوده پهنه گسل و در بافتهای فرسوده مساله جمعا ۵۹٫۹% (حدود ۶۰%) جمعیت تهران را شامل می شود. مرور اولیه همین آمار نشان از آسیب پذیری بسیار بالای شهر تهران برپایه آمار جمعیت شب هنگام خود دارد. توجه کنیم که در طی روز حدود ۴ تا چهار و نیم میلیون جمعیت برای کار به داخل شهر تهران می آیند (حدود ۵۲% اضافه بار جمعیت در طی روز!) و در هر نوع سانحه در طول روز باید این جمعیت اضافه را به عنوان افزایش آسیب پذیری شهر تهران در چنین شرایطی در نظر گرفت. جمعیت تهران طی ۷۵ سال گذشته از ۵۵۰ هزار نفر به ۹ میلیون نفر افزایش و شهر در پهنه های فعال گسلی گسترش یافته است. به طوری که در حال حاضر با در نظر گرفتن بافت فرسوده و ساخت و ساز روی پهنه های گسلی، حدود ۴۵ درصد جمعیت شهر در محدوده ریسک بالا زندگی می کنند. همچنین گسترش حاشیه نشینی و کیفیت پایین ساخت و ساز در مناطق حاشیه ای مخاطره ای قابل توجه برای کلان شهرهای کشور محسوب می شود.

لرزه خیزی اخیر تهران

زمینلرزه ای با بزرگای ۵٫۲ در غرب استان تهران ، در ساعت ۲۳:۲۷ چهارشنبه ۲۹-۹-۹۶ متاسفانه موجب ۲ نفر کشته و حدود ۳۰ مجروح و هراس و اضطراب حدود یک چهارم جمعیت کشور شد. کانون زلزله در نزدیکی مهمترین پهنه جمعیتی کشور قرار داشت. بلافاصله بعد از رخداد زمینلرزه ۲۹ آذر اظها نظر های مختلفی مبنی بر تبعات رخداد چهار شنبه شب و تلاش برای ارزیابی احتمال یک رخداد بعدی آغاز شد. ارزیابی های نگارنده نشان داد که گسل مسبب این خرداد گسل ماهدشت-جنوب کرج است و با سازو کاری امتداد لغز و در ژرفای حدود ۱۵ کیلومتر گسیخته شده است. سازو کار آن مشابه سازو کار گسل شمال تهران (که قطعه گسل مجاور شرقی آن است) و گسل جنوب اشتهارد و گسل ایپک است که به ترتیب در سوی غربی آن قرا دارند بعد از رویداد زمینلرزه با بزرگا ۵٫۲ سطح تغییرات تنش در دو سوی شرقی و غری گسل یاد شده بالاتر رفته و افزایش تنش در حد ۵ بار (۵ اتمسفر) در دو سوی گسل ماهدشت – جنوب کرج بر روی انتهای غربی گسل شمال تهران و انتهای شرقی گسل شمال اشتهارد مشاهده شد.

بنابراین اگر گسل های مجاور در وضعیت گسیختگی و آماده به جنبایی باشند، این تغییرات تنش می تواند به القای رخداد زمینلرزه مهمی با بزرگای تا حدود حداکثر ۷٫۵ در آنها بیانجامد. رخداد زلزله های متوالی بعد از رویداد های متوسط (با بزرگای ۵) را می توان در زلزله های ۱۶ و ۱۷ اردیبهشت ۱۳۰۹ سلماس، ۹ و ۱۰ شهریور ۱۳۴۷ دشت بیاض و فردوس درایران، ۲۶ مرداد ۱۳۷۸ ایزمیت و ۲۴ آبان ۱۳۷۸ دوزجه ترکیه ، ۲۹ شهریور ۱۳۷۸ چی چی تایوان ، ۱۴ و ۲۸ مرداد ۸۲ (با بزرگای متوسط) و سپس ۵ دیماه ۱۳۸۲ بم ، و ۲۶ مرداد ۱۳۹۳ مورموری ایلام و ۵ اردبهشت ۱۳۹۴ تپال ومثالهای متعدد دیگر نشان داد.. لازم به یاد آوری است که گسیخته شدن یک گسل فعال که مدتی در سکوت و نبود لرزه ای به سر برده است، قبلا نیز تجربه شده، مثلا می توان به زلزله ۱۰ اکتبر ۱۹۸۰ الاصنام الچزایر اشاره نمود که تیمی فرانسوی-الجزایری از یک سال قبل بر روی گسل الاصنام مشغول برداشت میدانی با شبکه لرزه نگاری بود و حتی یک زمینلرزه از این زمینلرزه در بازه یک ساله یاد شده ثبت نشد تا اینکه در ساعت یک و بیست و پنج دقیقه بعد از ظهر دهم اکتبر ۱۹۸۰ زمینلرزه ای با بزرگای ۷٫۲ موجب حدود ۵۰۰۰ کشته و ۹۰۰۰ مجروح شد.

در روز ۲۵ دیماه ۹۶ زمینلرزه ای با بزرگای ۴٫۶ در فیروزکوه و در ۲۰ بهمن ۹۶ در شمال پاکدشت با بزرگای ۳٫۶ رخ داد و هر دو نشان از لرزه خیزی شرق استان تهران داشت. در تاریخ ۱۲ فروردین ۹۷ نیز زمینلرزه ای با بزرگای ۴٫۳ در شمال ایوانکی در جنوب شرق استان تهران و در ۱۳ فروردین زلزله با بزرگای ۲٫۷ در بوئین زهرا در غرب تهران رخ داد. در طی روزهای ۱۶ تا ۱۸ فروردین ۹۷ نیز زلزله هایی با بزرگای ۲ تا ۳ در منطقه اشتهارد و جنوب کرج ثبت شده اند. این شواهد نشانگر دنباله دار بودن مساله لرزه خیزی و جدی بودن خطر و ریسک زلزله در تهران است و مشخص است که با دستورالعمل های دفعی و ناگهانی و موقت نمی توان این برای کاهش ریسک زلزله اقدام جدی در محدوده تهران انجام داد. ولی واقعیت مهم آن است که بر پایه پتانسیل موجود رخداد زمینلرزه برنامه های منظم برای کاهش ریسک و مدیریت بحران بلافاصله و برای کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت عملیاتی گردد.