بومگردی و احیای معماری سنتی
یادداشت-سید محمّد علوی// استان گیلان با جمعیت دو و نیم میلیون نفری با تراکم ۱۸۰.۲ نفر در هر کیلومتر مربع سومین استان پرتراکم کشور بعد از تهران و البرز و با نرخ متوسط رشد استان گیلان ۰.۴ درصد پایین تر از میانگین کشوری است و در مجموع ۳/۵ درصد جمعیت کشور را به خود اختصاص داده است.در حالیکه متوسط شهر نشینی در کشور ۷۲ درصد است ولی این نرخ در گیلان حدود ۶۰ درصد است بدین معنی که هنوز از هر ۱۰ گیلانی ۴نفر در مناطق روستایی سکونت دارند.البته باید در نظر گرفت که متوسط سن کشاورزان گیلان از عدد ۵۵ سال فراتر رفته و خرده مالکی یکی از ضعف ها در آینده کشاورزی استان است با این حال بدلیل فرصتهای مختلف کشاورزی و دامپروری و صنایع دستی و همچنین با موج مهاجرت معکوس از شهر به مناطق روستایی هنوز میل به روستا نشینی از نوع خوش نشینی در گیلان رو به افزایش است.این اتفاقات علیرغم ایجاد فرصت در روستاها نقاط ضعفی هم دارد ،بدلیل عدم برنامه محور بودن این بازگشتها و ساخت و سازها و همچنین نبود طرحهای هدایت کننده اصولی،روز بروز شاهد معضلات زیست محیطی و بهم زدن مناظر در بیشتر مناطق خوش آب و هوا و زیبای استان هستیم.
چشم انداز انسان ساز قدیمی بی نظیر روستاهای کوچک و بزرگ که روزگاری در کنار طبیعت زیبای ناز قاط مختلف خصوصا در کنار جاذبه ها دور مسیر و راه های دسترسی بی بدیل از نقاط قوت شمال و همواره آرا‌مش بخش هموطنان در فصول مختلف سال بود امروز به اسم ضوابط و اعمال حریم های چند ده متری جاده ای و کوچه هایی با عرض ده ها متری و طرحهای هادی نصفه و نیمه اجرا شده و با خانه هایی که با شهر فرقی ندارد دیگر آن روح زیبا مرده است. اگر به کمی عقب تر برگردیم یا به روستاهای کمتر در معرض ساخت ساز جدید سری بزنیم خواهیم دید که منازل روستایی بومی با ساده ترین ابزار و مصالح بر گرفته از محیط پیرامون و بر مبنای اصول ساده نیاز و توان مردم روستا امن ترین مکان در مقابل مخاطرات و آسیبهای طبیعی و غیر مترقبه طراحی و اجرایی شده بودند.
این خانه ها بر اساس نیاز های ساده صاحبان خود ساخته میشدند و با فعالیت روستاییان از کشاورزی گرفته تا صنایع دستی و آداب رسوم عجین و معجون شده بودند. با دیدن معماری آبادیها به خصوص در مناطقی که قدمت بیشتری داشته اند روح روستا با ببیننده بی کلام ، اما تصویری حرف می زد و تاریخچه شکل گرفتن خود را نمایش می داد.
حال ممکن بود روستایی کوهستانی در مناطق ییلاقی اشکورات و دیلمان یا آق اولر تالش و ماسوله باشد یا مناطق جلگه ای کسماء و لاهیجان و مناطق دیگر، فرقی نمی کرد هر روستا روح خودش را داشت . با ورود به هر منطقه بر اساس اقلیم و محیط مناظری خاص خود را می دیدیم که با تلفیق سنن و لباس و آداب و شغل و رسوم در مجموع زندگی نمایش داده می شد،که بافت منحصر هر روستا شکل می گرفت.
در دهه هشتاد ساخت و سازها را البته بدون روح زندگی در موزه میراث روستایی سراوان به همت اساتید و گیلاندوستان عزیز به بار نشسته است و می توانیم با چند ساعت گشت و گذار در این موزه گیلان قدیم را مشاهده کنیم. موزه ای که اگر روح زندگی هم در آن جریان داشت می شد چهره مینیاتوری روستایی گیلان را در وسعتی چند ده هکتاری در گرد هم داشت.
با اعمال قوانین طرح هادی با ورود اصول و ضوابط شهرسازی و ساختمان ساز و تعریف کاربری های مختلف بر اساس سرانه ها در محدوده روستایی بمانند شهرها عمل شده و عدم توجه به ضوابط معماری بومی گیلان که می توانست در نماها و نگاره ها و آویزه ها و نوع مصالح و نحوه ساخت ساز بر اساس ریشه های هر روستا تهیه و اعمال و ابلاغ می شد، نه تنها اقدامی نشد بلکه فقط با دیدگاه اقتصادی و تعرفه ایی، یک دستور واحد در قالب مقاوم سازی و استاندارد سازی در قالب ضرورت و لازمه پرداخت وام ساخت و تعمیر در برنامه ها قرار گرفته است. تا جایی که روح سنتی و بومی لطیف از بسیاری از روستاهای گیلان رخت بسته است.
اگر امروزه به جای جای استان سری بزنیم خواهیم دید تفاوتی دیگر میان شهر و روستا حتی با دیگر مناطق کشور وجود ندارد ،حتی در بسیاری از مناطق سقفهای شیروانی که مظهر و نشانه شمال بود جای خود را به باغچه و سقف بی روح مسطح داده است. ساخت سازهایی از نوع به اصطلاح مدرن بر گرفته توان‌مالی مالک و کپی برداری نقشه ها از کتابها و لوح های فشرده مهندسی که شاید با استانهای شمالی هیچ سنخیتی ندارد فراتر نرفته و به وفور در مناطق گردشگرپذیر از ساحلی تا کوهپایه ایی و ییلاقی به اسم ویلاسازی بچشم می خورد. ساختمانهایی که به مانند وصله های ناجور در دل روستاها مانند بختک و غدد سرطانی هویت فرهنگی و سنتی مان را هدف گرفته اند.
امروز اما فرصتی مهیا شد با برنامه توسعه گردشگری به اسم بومگردی در مناطق روستایی که در سال اخیر با سرعت بیشتری در حال اقدام است. اتفاق زیبا و منحصر بفردی انجام گرفت آنهم تهیه بیش از ۱۵ تیپ نقشه ساختمانی بر پایه ساخت ساز بومی گیلان به همت سازمان نطام مهندسی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و دفتر روستایی استانداری گیلان. این ۱۵ تیپ ساخت ساز که تمامی شرایط قانون ساختمان در آن لحاظ شده و برگرفته از نقشه های ساختمانی سنتی و سازه ای بومی گیلان است ملاک و اصل صدور مجوز بومگردی در استان شده است البته با این امتیاز که با درخواست و نگاه متقاضی و نوع و حجم‌طرح قابلیت اصلاحات را دارد. بنابر این از این به بعد با ساخت هر واحد بومگردی در هریک از بیش از ۲۸۰۰ روستای گیلان در واقع یک واحد ساختمان بومی احداث یا احیاء میشود. که در صورت رسیدن به عدد هدفگذاری شده در طرح در یک پروسه چند ساله شاهد احیای قریب به ۵۰۰۰ خانه سنتی در گیلان خواهیم بود.
پیشنهاد به دست اندر کاران این طرح آن است که نگذاریم این پروژه نو به همین نقطه ختم شود. از آنجایی که در ضوابط طرح های هادی روستایی استان تنها به استاندارهای ساخت و ساز و حداقلهای تفکیک اشاره شده و عدم پرداخت به ریز جزییات ساخت ساز با شکل گیری ساخت سازهای ناهمگون منجر به ویرانی روح بومی روستاها شده بیایید با افزایش گونه های پیشنهادی به بیش از این تعداد و بر اساس اقلیم هر منطقه ،این ضوابط خانه های سنتی را از بایدهای الزام آور احداث خانه های روستایی در طرح هادی قرار داده و صدور هر نوع ساختمان مسکونی و تجاری و گردشگری و خدماتی را در تمامی روستاها منوط به احداث بر اساس نقشه های مصوب که از الزامات طرح های هادی روستایی قرار گیرد. با این حرکت علاوه بر احیای بافتهای فرسوده منجر به بازگشت چشم انداز قدیمی به روستاها شده و از طرفی رونق گردشگری در نقاط غیر شهری خواهیم داشت، علاوه بر آنکه با اماده شدن این نقشه های تیپ بندی شده از پروسه های طولانی تصویب نقشه ها جلوگیری میشود ، در کنار این موضوع می توان برای ترغیب روستایان عزیز تسهیلات اینگونه منازل را با ارائه یارانه هایی مثلا از طریق دفتر روستایی یا سازمان گردشگری ارزان قیمت تر و با سود کمتر یا اقساط طولانی تر در اختیارشان قرار داد.
هر چند که عقیده دارم ساخت و سازهای شهریمان نیز نیاز از ریشه و اصالت گیلان فرسنگ ها فاصله گرفته و نیاز به یک انقلاب بزرگ احیاء وجود دارد. امید است به همت هم و در کنار هم در تحقق و اجرای این طرح اثرگذار در حد و توان خود موثر واقع شویم.
سید محمّد علوی
